Những khó khăn hiện hữu

Theo số liệu thống kê của Liên minh HTX Việt Nam, cả nước có 31.764 HTX, 133 Liên hiệp HTX; 120.983 tổ hợp tác. Trong đó, đã có hơn 4.000 HTX tham gia sản xuất, liên kết theo chuỗi giá trị hàng hóa, chiếm gần 13% trong tổng số HTX cả nước. Khi tham gia chuỗi giá trị, chi phí sản xuất, kinh doanh của HTX giảm từ 5 - 10%, doanh thu tăng thêm 15% - 20%. Lợi nhuận cũng cao hơn từ 10% - 12%, mang lại nhiều lợi ích cho các thành viên trong HTX.

Những thông số trên mang tính triển vọng cho việc triển khai phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị ở các địa phương trên cả nước. Thế nhưng, trong quá trình thực hiện liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị, nhất là khu vực đồng bào DTTS&MN đã bộc lộ những khó khăn, hạn chế. Nguyên nhân là do các HTX ở khu vực này thiếu hụt về đào tạo nghề, công nghệ thấp, cơ sở hạ tầng còn yếu và thiếu nguồn lực tài chính.

Vì lí do đó, bức tranh về thực hiện Nội dung 1, Tiểu dự án 2, Dự án 3 về “Hỗ trợ phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị” thuộc Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I: từ năm 2021-2025 ở các địa phương trên cả nước đang chưa đạt được như kỳ vọng, trong khi nguồn vốn để thực hiện nội dung này tương đối nhiều, dẫn tới khó giải ngân.

Trải lòng về những cái khó đang hiện hữu ở địa phương, dẫn đến vướng mắc trong thực hiện Nội dung 1, Tiểu dự án 2, Dự án 3, ông Nguyễn Văn Hòa - Trưởng phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Tương Dương (Nghệ An) thông tin: Thực tế thì việc thực hiện chuỗi liên kết giá trị ở miền núi như huyện Tương Dương rất khó khăn. Toàn huyện chưa có mô hình liên kết nào được thực hiện. Tất cả là do khó khăn về việc người dân thiếu tư liệu sản xuất; địa bàn miền núi thiếu lao động tại chỗ, có những xã chỉ người già và trẻ nhỏ; thiếu sản phẩm đặc trưng để phát triển mô hình liên kết do tập quán sản xuất nhỏ lẻ. Trong khi đó, các doanh nghiệp, HTX ở địa phương cũng có quy mô nhỏ, thiếu sự liên kết với bên ngoài, chưa kể họ còn không chủ động được nguồn nguyên liệu tại chỗ.

Câu chuyện khó khăn trong thực hiện Nội dung 1, Tiểu dự án 2, Dự án 3 về “Hỗ trợ phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị” ở Nghệ An đang là bức tranh chung của nhiều địa phương trên cả nước. Cũng bởi, xuất phát từ những khó khăn nội tại, thiếu các điều kiện tiền đề khả thi để các doanh nghiệp, HTX cùng tham gia vào chuỗi.

Tại huyện miền núi Ngọc Lặc (Thanh Hóa), với nhiều sản phẩm nổi tiếng, có chất lượng cao, như: sản phẩm cây ăn quả ứng dụng công nghệ cao (vải ngọc, bơ, cam, bưởi...), sản phẩm chăn nuôi, gạo nếp hạt cau, miến dong... Nhưng việc tiêu thụ sản phẩm chủ yếu phụ thuộc vào các kênh truyền thống như chợ, các thương lái.

Nguyên nhân là do nhận thức của người sản xuất về chuỗi giá trị sản phẩm chưa cao, quy mô sản xuất nhỏ lẻ, chưa đáp ứng đủ các tiêu chuẩn, chất lượng của đơn vị liên kết. Mặt khác, do đặc điểm của khu vực còn mang tính sản xuất tự cung – tự cấp cao nên nhu cầu của thị trường về các chuỗi liên kết trong sản xuất và tiêu thụ chưa nhiều.

Cần thời gian và sự linh hoạt để gỡ khó

Dẫu biết rằng, với những điều chỉnh từ Quyết định 920/QĐ-TTg ngày 14/5/2025, thì sẽ “rộng cửa” hơn cho việc thực hiện Nội dung 1, Tiểu dự án 2, Dự án 3 về “Hỗ trợ phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị”. Người dân có quyền quyết định trong phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị bắt đầu từ khâu khảo sát, đề xuất nguyện vọng về vốn, cây con, quy trình thực hiện; thành phần đối tượng cũng rộng mở hơn, chỉ cần tiêu chí là hộ nghèo. Đặc biệt, đã “nới” điều kiện quy định doanh nghiệp, HTX khi tiếp cận nguồn hỗ trợ để phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị thì không nhất thiết phải đáp ứng điều kiện có từ 70% tổng số lao động trở lên là người DTTS. Tuy nhiên, áp dụng vào thực tế, vẫn bộc lộ rất nhiều khó khăn.

Ông Lê Hồng Vinh, công chức Phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Con Cuông (Nghệ An) nói: Đối tượng là hộ nghèo, cận nghèo thiếu hoặc ít đất sản xuất thì không đủ điều kiện để sản xuất, liên kết chuỗi. Còn về mặt đối tượng, thì nên thay đổi đối tượng sống trên vùng ĐBKK để dễ thực hiện hơn.

Viện dẫn nội dung bỏ quy định hơn 70% lao động là người DTTS tham gia vào HTX, doanh nghiệp, ông Nguyễn Xuân Trường - Trưởng phòng Nông nghiệp và Môi trường Kỳ Sơn (Nghệ An) thông tin: Địa phương chúng tôi có hơn 95% là đồng bào DTTS thì không lo tiêu chí này. Có điều, người dân thiếu tư liệu sản xuất, sản xuất vẫn manh mún, sản phẩm chất lượng chưa cao… nên vẫn khó khăn trong thực hiện theo chuỗi giá trị. Còn các doanh nghiệp, HTX thấy những khó khăn này cũng ngại không tham gia sản xuất theo chuỗi vì sợ thua lỗ.

Để hỗ trợ việc phát triển sản phẩm theo chuỗi giá trị ở khu vực đồng bào DTTS&MN, tháng 1/2024, tỉnh Thanh Hóa cũng có Quyết định số 67/QĐ-UBND về phê duyệt Đề án Kết nối sản xuất, chế biến và tiêu thụ nhằm nâng cao giá trị sản phẩm nông nghiệp chủ lực tỉnh Thanh Hóa đến năm 2030. Tuy nhiên, theo khảo sát thực tế tại một số huyện miền núi, việc hình thành, phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị còn nhiều khó khăn. Một trong những nguyên nhân chính cho đến nay là do đơn vị chủ trì liên kết chưa đủ quy mô, tiềm lực sản xuất còn hạn chế.

Những điều chỉnh về “Hỗ trợ phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị” tại Quyết định 920/QĐ-TTg ngày 14/5/2025 của Thủ tướng Chính phủ được kỳ vọng sẽ góp phần tháo gỡ khó khăn mà các địa phương đang gặp phải khi thực hiện và giải ngân vốn Nội dung 1, Tiểu dự án 2, Dự án 3; tuy nhiên trên thực tế, những khó khăn này chưa thể giải quyết một sớm, một chiều mà cần thời gian và sự linh hoạt trong chỉ đạo, điều hành của các địa phương.