Được tổ chức hai năm một lần vào ngày mùng 10 tháng Giêng Âm lịch, Lễ hội Trò Ngô nhằm ôn lại truyền thống đánh giặc Ngô của Nhân dân xã Yên Thịnh, huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn. Lễ hội Trò Ngô là tập hợp khá phức tạp các nghi thức, nghi lễ, trò diễn, đạo cụ… đòi hỏi phải có sự hiểu biết sâu sắc về lịch sử, văn hóa, tri thức dân gian; quá trình làm công tác tổ chức chuẩn bị và thực hành lễ hội cần sự phối hợp chặt chẽ của các dòng họ trong vùng, huy động rất nhiều người, đạo cụ….

Nhiều năm qua, khi nhắc đến Lễ hội Trò Ngô, người ta lại nhớ ngay đến nghệ nhân Ngô Văn Xuân - người con của mảnh đất Yên Thịnh. Ông được coi là người đã có công khôi phục lễ hội, đồng thời là người “giữ hồn”, bảo tồn và phát huy di sản lễ hội này. 

Ngoài 70, nghệ nhân vẫn nhớ rành rọt về tuổi thơ, với những lần ông được theo chân ông nội và bố đến các lễ hội của xã. Ở đó, ông đặc biệt ấn tượng với Lễ hội Trò Ngô. Thế nhưng, dần dần theo năm tháng lễ hội Trò Ngô gần như bị gián đoạn, thậm chí đứng trước nguy cơ bị lùi vào quên lãng. Những ký ức tuổi thơ khi được chứng kiến từng hoạt cảnh, màn diễn của Lễ hội, khiến ông nuối tiếc, ông ấp ủ ý tưởng quyết tâm tìm hiểu kỹ về lễ hội để bảo tồn, khôi phục truyền lại cho thế hệ sau.

Theo đó, trong những năm 1988 đến 1992, ông Xuân bắt đầu tìm hiểu, ghi chép lại cách thức tổ chức lễ hội, nghi thức, nghi lễ, cách làm khung, thành hội và cắm 24 cột cờ của 12 dòng họ. Đồng thời, ông đề xuất với chính quyền địa phương, tăng cường tuyên truyền, vận động người dân ủng hộ phục hồi Lễ hội Trò Ngô. Khoảng từ năm 1993 đến năm 1996, ông đã cùng chính quyền địa phương vận động Nhân dân khôi phục lại lễ hội Trò Ngô; xây dựng nghè thờ ông Vũ Lôi Quận Công. Năm 1998, lễ hội Trò Ngô đã được khôi phục trở lại sau nhiều năm gián đoạn.

Ông Ngô Văn Xuân chia sẻ: Đây là lễ hội khá phức tạp, cần chi tiết, tỷ mỉ từng khâu. Tôi và các cán bộ cũng đã tìm đến các người lớn tuổi ở thôn để ghi chép, hệ thống hóa lại về Lễ hội. Cùng với đó, hàng ngày ông dành nhiều thời gian để truyền dạy và hướng dẫn nghi thức lễ hội này cho các hương trưởng, bàn nhì trong 12 dòng họ. " Các cụ và người dân cũng rất ủng hộ ý tưởng khôi phục Lễ hội Trò Ngô nên cũng nhiệt tình lắm", ông Xuân phấn khởi cho biết.

Từ sự tâm huyết, trăn trở giữ gìn, khôi phục Lễ hội Trò Ngô, trực tiếp tham gia góp ý, hướng dẫn các chương trình, hội diễn do địa phương tổ chức nên Lễ hội Trò Ngô thu hút đông đảo quần chúng, Nhân dân tham gia thưởng thức; được giới chuyên môn đánh giá cao và đạt nhiều thành tích trong các cuộc thi của tỉnh. Cụ thể, Huy chương vàng tại Ngày hội Văn hóa, Thể thao và Du lịch các dân tộc tỉnh Lạng Sơn lần thứ IV năm 2008 với trích đoạn “Nghĩa quân đánh giặc cứu dân, giúp nước” của lễ hội Trò Ngô; giải B tiết mục “trích đoạn Lễ hội Trò Ngô” trong Ngày hội Văn hóa, thể thao và du lịch các dân tộc tỉnh Lạng Sơn lần thứ V năm 2010; giải A cho tiết mục “Lễ hội truyền thống” tại Ngày hội Văn hóa, thể thao và Du lịch các dân tộc tỉnh Lạng Sơn lần thứ VI năm 2013...

Ông Khổng Hồng Minh, Trưởng Phòng Văn hóa -Thông tin huyện Hữu Lũng (Lạng Sơn) cho biết: Trong nhiều năm qua, công tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa trên địa bàn huyện có sự đóng góp rất lớn của nghệ nhân Ngô Văn Xuân. Bằng tấm lòng nhiệt huyết đam mê của mình, ông đã dày công học hỏi, ghi chép, sưu tầm, góp phần khôi phục và đưa Lễ hội Trò Ngô trở thành di sản cấp quốc gia. Hiện ông là người lưu giữ toàn bộ sổ sách, giấy tờ về lễ hội Trò Ngô, bao gồm các cuốn sách: tế lễ, lễ hội Trò Ngô, diễn trò và sách sử.

“Nghệ nhân Ngô Văn Xuân là một người rất gương mẫu, là một trong những người luôn đi đầu trong các hoạt động lễ hội tổ chức ở địa phương. Với 34 năm miệt mài bảo tồn, phát huy di sản lễ hội này, ông đã được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú vì đã có cống hiến xuất sắc trong việc gìn giữ và phát huy di sản văn hóa dân tộc”,ông Khổng Hồng Minh cho biết thêm.