“Lộc trời” trên núi Pu Si Lung

Cách TP. Lai Châu chừng 200km, chúng tôi đến thăm vùng trồng sâm Lai Châu của xã Pa Vệ Sủ, huyện Mường Tè (tỉnh Lai Châu). Từ UBND xã Pa Vệ Sủ lên đến bản Sín Chải B khoảng 15km, con đường dốc ngược ôm theo các sườn núi cheo leo chỉ toàn đất và đá, cậu thanh niên dẫn đường chỉ lên đỉnh núi cao nhất phía trước nói: “Mùa hè có nhiều người dưới xuôi lên đây tìm mua sâm rừng; mùa đông thì người ta lên để chinh phục đỉnh núi cao bên kia”.

Bản Sín Chải B nằm ở độ cao trên 1.900m so với mực nước biển, ngửa mặt chỉ thấy núi, cúi mặt thấy vực sâu và rừng thẳm, đây là vùng đất cư trú của đồng bào người La Hủ theo chương trình hỗ trợ nhà ở tập trung dân cư cách đây chưa đầy 10 năm.

Trưởng bản Sín Chải B- Pờ Và Hừ dẫn chúng tôi đi bộ vào sâu trong rừng già, phải mất hơn 1 giờ đồng hồ, mới đến được nơi mà nhiều người trong bản vẫn thường lên đây kiếm “lộc trời”.

Mặc dù đang là đầu mùa lạnh, cây sâm đã trút lá “ngủ đông”, nhưng với kinh nghiệm nhiều năm của người dân địa phương, thật không khó để nhận biết củ sâm đang “trốn” ở đâu dưới tán rừng này.

Một từ khác mà người Lai Châu thường dùng cho loại nhân sâm quý hiếm này là ‘tam thất hoang", nhưng cái tên gọi khác dễ nhận biết hơn là ‘tam thất đen’.

Sâm Lai Châu thuộc họ nhân sâm, mọc hoang dã dưới tán rừng nhiệt đới, và ở các dãy núi cao trên 1.800 mét so với mực nước biển. Nó có đặc điểm ngoại hình và thành phần dược lý gần giống với sâm Ngọc Linh. Từ rất nhiều năm trước, người dân ở những vùng núi cao của Lai Châu đã phát hiện ra nó, cùng với cây thảo quả và một số loài thảo dược quý, họ thu hái để bán và đun nước uống hằng ngày.

“Tôi nhớ khi Pờ Và Hừ còn rất nhỏ, dân bản chúng tôi đi làm nương thảo quả thường đào được những củ sâm này, nhìn giống củ tam thất, nhấm thử nó có vị đắng. Nghe ông bà xưa nói nó là một vị thuốc dùng được cả rễ, củ, thân và lá, nên chúng tôi thường mang về ngâm rượu hoặc phơi khô đun nước uống quanh năm”, ông Pờ Mò Xá - bố của Pừ Và Hừ kể.

“Cách đây khoảng 10 năm, người bên Trung Quốc mua củ sâm này với giá khoảng vài triệu mỗi cân. Từ đó, nếu không phải mùa thu hoạch thảo quả, thì chúng tôi đi rừng tìm sâm, hái cỏ thơm và một số cây dược liệu khác để bán. Thu nhập của người dân trong bản từ đây mà khấm khá hơn”, ông Xá nói.

Ông Xá là người đầu tiên trong bản nghĩ đến việc trồng sâm trên đất rừng; phần vì để trông coi vườn sâm hoang, phần vì quen với cuộc sống trong rừng mà ông chỉ về nhà khi hết lương thực. “Nhiều năm nay, tôi ươm hạt dưới ngay tán rừng này; đến mùa xuân, khi nắng ấm lên nó sẽ nảy mầm. Gần đây, người dân đi rừng phải may mắn lắm mới tìm được một củ, khi giá mỗi cân sâm nhỏ lên đến vài chục triệu, thì càng ngày nó càng trở nên hiếm hơn, nếu không trồng thì sẽ hết và không có cách nào để trồng lại nữa”, ông Xá nói

Thuần hoá sâm trong vườn nhà

Khi chúng tôi quay về tới bản, cũng là khi mặt trời chỉ còn le lói những tia sáng cuối cùng sau dãy núi bên kia. Vợ của Trưởng bản Pờ Và Hừ đã đun sẵn một ấm nước thảo quả lẫn lá sâm, rót mời chúng tôi chị nói bằng tiếng La Hủ “uống cái này cho khoẻ người và tránh bị cái cảm lạnh theo từ trên rừng về”.

Nhấp cốc nước còn nóng hổi, Và Hừ kể “năm 2016 giá củ sâm lên đến hàng chục triệu 1 cân, tôi bắt đầu nghĩ đến việc trồng thử ở vườn nhà, thấy nó nảy mầm và sinh trưởng tốt, nên tôi đầu tư làm vườn ươm kiên cố. Năm 2017, tỉnh Lai Châu cho những người trồng sâm ở bản Sín Chải đi tập huấn ở Quảng Ngãi. Từ đó, tôi có thêm kiến thức về kỹ thuật nuôi trồng cây sâm này”.

Đây là loài cây mọc hoang dã, nên để thuần hoá trong vườn nhà cần kỹ thuật chăm sóc vừa đơn giản lại vừa mỉ mỉ, người trồng sâm cần kiên trì và nhiều công phu. Và Hừ chia sẻ: “không được bón phân hoá học hay phun bất kỳ loại thuốc gì, khoảng 3 đến 4 ngày tưới nước 1 lần, trên mặt đất phải ủ 1 lớp lá khô để giữ ẩm, nên chọn đất mùn tơi xốp. Một tuần phải kiểm tra gốc cây một lần, tránh để kiến và sâu bọ ăn mất hạt và cây giống”.

Pờ Và Hừ là người đầu tiên của bản đưa củ sâm về ươm trồng. Vườn sâm nhà anh rộng khoảng 200 mét vuông, chủ yếu là Sâm Lai Châu, một phần là Lan Kim tuyến và Thất diệp nhất chi hoa.

Vén dưới lớp lá khô, Và Hừ chỉ vào một mắt củ sâm nhỏ xíu đang ngủ nói, “mắt này bóng, tới tháng tư sẽ lên cây”.

Ngoài bán củ sâm, Và Hừ cung cấp hạt giống và cây con cho bà con và thị trường, thu nhập của gia đình anh khá ổn định từ sâm, thảo quả và các loài dược liệu khác. Mỗi năm trừ hết chi phí, gia đình anh để ra được trên dưới 50 triệu đồng. Năm 2019, anh đã làm được cho vợ con ngôi nhà gỗ mới khang trang và ấm cúng hơn.

“Mỗi cây sâm con sau khi lên lá, tôi bán được khoảng 300 nghìn đồng. Cây càng nhiều năm thì càng được giá, từ năm thứ 7 trở ra là có thể bán củ. Những củ sâm nhỏ tìm được trên rừng, bán sô cũng được vài chục triệu một cân”.

Với vai trò là Trưởng bản và Người có uy tín, anh không ngần ngại chia sẻ kinh nghiệm và kỹ thuật trồng sâm cho bà con để nhân rộng mô hình. Đến nay, bản Sín Chải B có 46 hộ dân có vườn trồng sâm và một số cây dược liệu, với diện tích mỗi vườn dao động từ 40 đến 100 mét vuông.

Để sâm Lai Châu trở thành một trong những cây dược liệu chủ lực trong phát triển kinh tế, cần có sự quan tâm, đẩy mạnh phát triển loài cây dược liệu này nhằm khai thác có hiệu quả tiềm năng, góp phần phát triển kinh tế - xã hội, giảm nghèo bền vững trên địa bàn.