Cựu chiến binh (CCB) Sư đoàn 10 (thuộc Quân đoàn 3) Lê Văn Tĩnh từng tham gia chiến đấu trên cung đèo này kể rằng: Đầu năm 1975, sau khi tham gia đánh địch và giải phóng Buôn Ma Thuột, Sư đoàn 10 được giao nhiệm vụ tấn công, tiêu diệt và chọc thủng tuyến phòng thủ của địch trên đường 21 (nay là Quốc lộ 26 - Đèo Phượng Hoàng). Mỗi khi trở lại đèo Phượng Hoàng, ông như trở về với những ký ức hào hùng, tự hào lẫn bi tráng. 

Con đèo xưa hứng chịu chất chồng đau thương giờ bao bọc cho nhiều buôn làng. Dưới con đèo là thảo nguyên Ma Đ’rắk, là những cánh đồng trù phú quanh năm chỉ biết tận hiến vị ngọt ngào chắt ra từ lòng đất. 

Ký ức xưa dội về, già làng Y Tung ở xã Ea Trang (Ma Đ’rắk) bừng lên niềm tự hào: Lòng yêu Tổ quốc, yêu Bác Hồ, theo Đảng của cộng đồng các dân tộc ở đây luôn son sắc. Ngay sau ngày giải phóng, các buôn làng nêu bật quyết tâm, phải từng bước đánh tan “giặc đói”. Người nọ nhắn nhủ với người kia rằng: Sự cần cù lao động cộng với yêu thương và niềm tin chính là sức mạnh vươn lên. 

Cái đói chỉ còn trong ký ức, CCB Trần Hữu Thực, xã Ninh Sim, Ninh Hòa (Khánh Hòa) tự tin: “Lửa truyền thống luôn hừng hực trong lòng mỗi người. Những ngày đánh địch trên đèo quyết liệt thì hòa bình cũng phải lao động hăng say. Từ trong bộn bề hoang tàn, chúng tôi đã lập nên hàng trăm đội, nhóm sản xuất để hỗ trợ nhau gây dựng cuộc sống mới. Nay, nhiều nhà đã có của ăn, của để, có phương tiện nghe nhìn, đi lại, đời sống và sức khỏe đều vững mạnh cả”. 

Kiến thiết cuộc sống mới

Để vơi bớt những mệt nhọc thường nhật, mỗi dịp lễ, các buôn làng lại quây quần nghĩ ra một “đặc sản” văn hóa, văn nghệ để biểu diễn. Thuộc hàng chục bài Pô Khan (hát kể sử thi), ông A Thông, người Ê Đê ở xã Ea Trang khoe: Mình đã truyền được cho 50 đứa thanh niên rồi. Chúng rất thích. Năm nào cũng vậy, để kỷ niệm những ngày trọng đại của đất nước như: Đại thắng mùa Xuân (30/4/1975), Sinh nhật Bác Hồ (19/5)… chúng tôi đều đến nhiều xã khác giao lưu các bài Pô Khan. Những câu chuyện kể, điệu hát đều tập trung chủ yếu vào ca ngợi tình nghĩa xóm giềng; bình đẳng nam nữ; vai trò của lao động và tầm quan trọng của người phụ nữ… trong việc xây dựng nếp sống mới. Văn hóa truyền thống lan đến đâu, tệ nạn giảm đến đó. Đến nay, trải đều ở nhiều xã của Ma Đ’rắk đã hình thành hàng chục đội, câu lạc bộ văn hóa - văn nghệ mà nòng cốt chính là những nông dân.

Sau 45 năm đất nước thống nhất, những ngày này, đi quanh các thảo nguyên dọc Quốc lộ 26, thấy như những phù sa khổng lồ, gom góp sự màu mỡ ban phát cho người dân nơi đây nhiều vụ mùa chắc bụng. Cả vật chất lẫn tinh thần đều phát triển.

Theo lãnh đạo UBND xã Ninh Sim (tiếp giáp chân đèo Phượng Hoàng): Ý thức sâu sắc giá trị của cuộc sống ấm no, yên bình và những mất mát to lớn của thế hệ cha ông trong chiến tranh nên người Ninh Sim vẫn nhẩm câu cửa miệng “làm điều xấu là có tội với những người đã hy sinh”. Khi vào rừng, bà con chỉ chặt cái cành, thấy dòng suối trong không được xâm hại. Hội Phụ nữ, Hội Nông dân xã còn thành lập hàng chục chi hội để phát triển mạnh mẽ các mô hình như: “Nuôi heo đất xây mái ấm”; “Cùng nhau bảo vệ cây thuốc quý”; “Mỗi ngày một việc tốt”; “Sáng tạo sản xuất trên thảo nguyên”… 

Đến nay, Ninh Sim đã có trên 100 hộ khá giả, không còn hộ đói, trẻ em đến trường đầy đủ. Người dân đã biết trồng lúa, mía, ngô… giống mới có áp dụng khoa học - kỹ thuật để nâng cao chất lượng đời sống.