Sông Tô Hạp chảy qua hầu hết các xã của huyện Khánh Sơn. Tên sông được lấy theo tên một loại dược liệu quý chỉ mọc ở vùng này và những người địa phương chân chất, thực bụng sẵn sàng chia sẻ với các dân tộc anh em.

Lục lại ký ức của mình, già làng Cao Nhân Hùng (xã Sơn Hiệp) nhớ như in: Cộng đồng các dân tộc ở Khánh Sơn (chủ yếu là dân tộc Raglai) kiên trung một lòng theo Đảng, theo bác Hồ, che giấu bộ đội, thành lập các đội du kích đánh địch đến cùng. Men theo dòng Tô Hạp kéo dài từ xã Ba Cụm Nam qua xã Sơn Trung, Tô Hạp, Sơn Hiệp… đến xã Sơn Bình là một căn cứ cách mạng vững mạnh bao phen khiến kẻ địch khiếp hãi. Địch ví Tô Hạp như “thung lũng Tử Thần” bởi hàng loạt cuộc tấn công của chúng đều bị đánh bật khỏi căn cứ. 

Lòng dũng cảm cộng với sự sáng tạo, người Khánh Sơn và bộ đội chủ lực chuyển từ các vũ khí thô sơ sang vũ khí hiện đại để đánh địch. Hàng chục đội du kích ở Tô Hạp đã đánh tan nhiều cuộc tấn công quy mô của Mỹ - Ngụy. Tiêu biểu nhất là trận chiến tháng 6-1963, địch huy động hơn 1.600 quân, 23 máy bay trực thăng, hai máy bay trinh sát, năm máy bay khu trục, một đại đội pháo 105 ly… nhưng đã thất bại thê thảm và thung lũng Tô Hạp trở thành nỗi ám ảnh của chúng. 

Sau ngày giải phóng, bộn bề khó khăn nhưng lòng cần mẫn cộng với những đôi tay chăm chỉ đã ươm xanh những quả đồi, những thửa cát trắng khô như sa mạc.

Nối những bờ vui

Hưởng các đặc ân từ sông Tô Hạp, nông dân Khánh Sơn ví mình như những cánh chim Tia Chôm, chim Phí dù có bôn ba nơi đâu rồi cũng hướng về nguồn cội, về những nóc nhà ẩn hiện dưới sương mù ngày trở gió. Phải dành cho quê hương mà rộng ra là Tổ quốc một tình yêu son sắt nhất. 

 Già làng Cao Văn Nhiệp (ở thị trấn Tô Hạp) bồi hồi: Mấy chục năm trước để từ Cam Ranh theo đường đất Tỉnh lộ 9 độc đạo lên Khánh Sơn phải chạy máy cày, mất cả ngày trời, vừa đi vừa đánh vật. Nhưng nay đường nhựa láng bóng, xe chạy bon bon. Từ trên cao nhìn xuống, tỉnh lộ 9 như một dải lụa kết nối vùng biển, miền xuôi với huyện miền núi đặc biệt này. Người dân Khánh Sơn sáng uống cà phê ở Tô Hạp trưa đã có thể giao thương ở TP. Nha Trang, TP. Cam Ranh, Ninh Thuận. Các tuyến đường liên thôn, liên xã cũng nhanh chóng được kiên cố hóa. Các làng hai bên sông Tô Hạp cũng được kết nối với nhau bằng những cây cầu sắt chắc chắn. 

Giao thông thuận lợi, người Khánh Sơn bắt tay vào làm cuộc “cách mạng” thay đổi hẳn thói quen canh tác cũ. Những loại cây, quả nhanh chóng bén rễ đổi về hàng ngàn chiếc ti vi, xe máy, nhà mới… tạo nên những mùa Xuân ấm cúng, đủ đầy là sầu riêng, măng cụt, mía tím. 

Bên cạnh sầu riêng, Khánh Sơn còn có 319ha bưởi da xanh, 66ha quýt, 32ha măng cụt, 166ha chôm chôm, 300ha mía tím. Huyện miền núi này thành vựa trái cây sạch lớn nhất Nam Trung bộ…

Cuộc sống đổi thay, sau những ngày lao động cật lực, mỗi người dân ở Khánh Sơn có thể thở phào, nếu Khánh Sơn của những năm trước là Khánh Sơn của xa xôi, cách trở, quẩn quanh với rừng với núi thì ngày nay Khánh Sơn đã vươn xa để hội nhập. Trên cầu treo Tô Hạp mỗi chiều, những đứa trẻ Raglai hay những đứa trẻ người Kinh nắm tay nhau bấm điện thoại thông báo giờ học phụ đạo, học cồng chiêng, học đàn đá, học những điệu múa uyển chuyển, phóng túng như tính cách của những cư dân nơi đây. 

Đứng bên dòng Tô Hạp, nghệ nhân Mấu Xuân Điệp tâm tình: Đàn đá, đàn Chapi, mã la (cồng chiêng), múa… là đặc sản của cộng đồng người Raglai. Thời gian có thể bào mòn nhiều thứ nhưng niềm đam mê những đặc sản này thì không thể để lạnh đi được, phải dùng tình yêu và trách nhiệm để truyền thụ nó...