Thời điểm này đã cuối vụ hoa ban, thay vào đó là hoa sơn tra, cùng hoa mận trắng rừng trắng núi. Xe bon bon như ru lòng ta trên những cung đường qua Mộc Châu, Yên Châu, Nà Sản, Sơn La... rồi bất chợt ta gặp một dãy núi cao hơn mọi niềm kiêu hãnh với tên gọi Pha Đin.

Pha Đin là địa danh thứ hai (sau địa danh “ngã ba Cò Nòi” - Sơn La) gắn với cuộc chiến Điện Biên Phủ, ấy là nói trong phạm vi chiến trường Tây Bắc mà thôi. Ngày nay, dân phượt xếp Pha Đin vào danh sách “tứ đại đỉnh đèo Việt Nam” cũng có lý!

Quả thực nếu ví Tây Bắc như một “ngôi nhà chung” với “mái nhà” là đỉnh Phan Xi Păng cao 3.143 m, thì trong “ngôi nhà” ấy có một nền văn hóa dân gian đa dạng, đặc sắc và vô tận. “Tầng 1” ngôi nhà (vùng thấp) là nơi cộng cư chính của các dân tộc Thái, Lào, Lự, Kháng... Trong khi đó “tầng 2” ngôi nhà (vùng cao) là nơi cư trú lâu đời của các dân tộc Mông, Dao, La Hủ, Hà Nhì, Si La, Khơ Mú... Thật không hề đơn giản chút nào khi nói về văn hóa của cả một vùng rộng lớn, với mấy chục sắc tộc vừa đơn lẻ, vừa thống nhất. Tuy nhiên, những gì được coi là đặc thù cũng đủ để chúng ta nhận diện tính chất của “Vùng văn hóa giàu bản sắc”.

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Tòng Văn Hân (dân tộc Thái, bản Liếng, xã Noong Luống, huyện Điện Biên) hiện là Phó Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật huyện Điện Biên lý giải: “Cuộc sống tạo nên các sắc thái văn hóa và đến lượt mình, văn hóa làm cho cuộc sống phong phú hơn, lãng mạn hơn, ý nghĩa hơn”.

Còn gì lạ lùng cho bằng và kể cũng là “khó tìm hiếm gặp” khi ta chứng kiến một người Kháng thản nhiên ngửa cổ uống nước bằng... mũi (ta mui). Đã thế, không phải uống loại nước bình thường mà là nước măng chua ngâm với tỏi sống giã nát, rau thơm nghiền nát, đổ vào quả bầu nậm, rồi cứ thế cho chảy vào mũi, trong khi miệng vẫn chén ngon lành các món khác. Cũng dân tộc này có sở trường chế tạo thuyền độc mộc hình đuôi én, dáng đã đẹp lại bơi rất nhanh.

Trong văn hóa vật thể, người La Ha nổi tiếng với “bộ sưu tập” trống đồng cổ. Đồng bào quan niệm, tiếng trống đồng chính là “ngôn ngữ đặc biệt”, giúp con người trần tục có thể tấu bày điều này điều kia lên các đấng thần linh.

Nhiều dân tộc ở Tây Bắc có lễ “Mừng măng mọc” (trong Lễ cúng rừng), nhưng riêng người La Ha còn thể hiện sự độc đáo qua vũ điệu phồn thực giàu biểu cảm, trong âm thanh rộn rã của đàn ống, với những thiếu nữ chân nhún nhảy, miệng cười ngon như đọt măng vừa nhú.

Trong số 21 dân tộc của nhóm ngôn ngữ Môn - Khmer, dân tộc Mảng không chỉ độc đáo bởi tục xăm cằm ở phụ nữ, mà còn rất đặc trưng qua “đơn vị đo lường” của mình. Muốn đo chiều dài họ theo cách tính “con dao quăng” hoặc “khăn khô - khăn ướt”, đo trọng lượng tính theo “bỏng đuê”, mỗi “bỏng đuê” tương đương 20 kg. Nếu tính số lượng (phép đếm số học), đồng bào áp dụng hình thức mỗi đơn vị ứng với một hòn sỏi. Nghe nói trước kia, thời chữ quốc ngữ chưa phát triển trong cộng đồng người Mảng, nhiều vùng bà con chỉ có số đếm tối đa đến hàng triệu (triều me).

Nhóm ngôn ngữ Tạng - Miến có dân tộc La Hủ, còn được gọi là người “Lá vàng”. Với câu nói: “Núi cao bao nhiêu cũng nằm dưới bàn chân của người La Hủ”, hàm chứa khí phách của tộc người “Lá vàng” tận nơi thượng nguồn sông Đà trên biên giới Việt - Trung; đó là 6 bản phía Bắc xã Ka Lăng, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu ngày nay.

Theo ông Lò Ngọc Duyên, Trưởng Ban Điều phối Trung tâm Bảo tồn và Phát triển tri thức các dân tộc Điện Biên, nguyên Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên, cũng nằm trong nhóm ngôn ngữ Tạng - Miến, có dân tộc Si La với nhiều nét văn hóa độc đáo đến mức kỳ lạ, rất đáng được các nhà nghiên cứu quan tâm với những công trình chuyên sâu. Trước hết, đó là tôtem về truyền thuyết giống nòi, khiến tất cả các dòng họ người Si La đều kiêng ăn thịt mèo. Trong tục lệ tang ma, người Si La tổ chức vui chơi, ca hát thay vì than khóc não nề. Xưa kia hầu hết đàn ông Si La nhuộm răng màu đỏ, đàn bà nhuộm răng màu đen, nhưng rất tiếc ngày nay, tập quán này không còn được duy trì trong cộng đồng người Si La.

Trải qua quá trình hỗn dung và tiếp biến hàng trăm, hàng nghìn năm trên vùng nhiệt đới gió mùa Tây Bắc, không ít nền văn hóa tộc người đã và đang nhạt nhòa trước nền văn hóa từ các tộc người khác. Một trong những nền văn hóa có khả năng tạo ảnh hưởng nhiều nhất, đó là văn hóa Thái với rất nhiều trường ca, truyền thuyết, các điệu múa mà tiêu biểu là múa xòe. Chính hệ thống mương - phai - lái - lịn đã đưa dân tộc Thái lên hàng xuất sắc, trong số những tộc người của “nền văn minh nông nghiệp vùng cao”.

Để viết về bản sắc văn hóa của một vùng đất mênh mông, đa sắc tộc, thiết nghĩ, phải cần đến cả một kho sách với nhiều bậc thức giả góp sức. Văn hóa dân gian như trầm tích, nhiều tầng, lắm lớp, cái ta biết chỉ là một chút bề nổi trong vô cùng, vô tận mà thôi...