Âm vang từ núi rừng

Là một nhạc cụ đơn giản nhưng có âm thanh trầm bổng, vinh-vút trở thành nhạc cụ đặc trưng thể hiện được tài nghệ khéo léo và tâm hồn bay bổng của người phụ nữ dân tộc Hrê.

Cây đàn vinh-vút của người Hrê ở huyện Ba Tơ (tỉnh Quảng Ngãi) được làm từ lồ ô vì loại cây này có đốt dài và mỏng, lúc vỗ sẽ phát ra âm thanh rất to, vang. Lồ ô được chọn làm vinh-vút là những cây đã già, thẳng, dài. Cây còn tươi, người ta cắt bỏ phần mắt, chọn những ống bằng nhau để làm thành một cặp. Cây đàn vinh-vút gồm có hai ống, một ống dài khoảng 1,2 m và một ống dài khoảng 1m. Chiều dài hay ngắn, to hay nhỏ của cây đàn tuỳ theo ống lồ ô.

Hai đầu cây đàn được những người có hoa tay chạm khắc lên những hoạ tiết hoa văn tuỳ thích, trông thật đẹp mắt. Đã thành những bộ cây đàn, người ta lấy dây rừng bó lại từng cặp với nhau, đem phơi ngoài nắng chừng vài ba ngày, rồi đưa lên trên giàn bếp lửa nhà sàn (Carinh) tiếp tục phơi càng lâu càng tốt, quá trình sử dụng ít bị ảnh hưởng về âm thanh, khói bếp bám vào làm cho ống nứa có màu vàng đen, cây đàn đẹp hơn.

Biểu diễn đánh (vỗ) vinh-vút là tư thế ngồi quỳ hai gối, gồm có ba người: Một người ngồi bịt, thả đầu bên kia (đầu ngọn, thế dọc, gọi là dhât); một người ngồi giữ đầu bên này (đầu gốc, thế ngang, gọi là rup); một người ngồi vỗ đầu bên này (đầu gốc, gọi là hpoh). Hpoh vinh-vút gồm có 7 bài (điệu) cơ bản.

Trong 7 bài của đàn vinh-vút đều có giai điệu, tiết tấu, sắc thái riêng. Vì vậy, khi đánh một bài nào đó đòi hỏi cả người bịt - thả và người vỗ (dhât và hpoh) đều phải có những kỹ năng xử lý thật ăn ý và phối hợp một cách hài hòa với nhau thì âm thanh của "bản nhạc" vinh-vút mới độc đáo và hấp dẫn người nghe. Bà con người Hrê ở huyện Ba Tơ có rất nhiều điệu vỗ ống vinh-vút, như điệu “vái-mang”, điệu “pý-mang”, điệu “ching-htùm”…

Nhạc sĩ người dân tộc Hrê Phạm Minh Đát cho biết: Làm được cây đàn vinh-vút bằng nứa, lồ ô không khó, nhưng để “thổi hồn” vào hai ống nứa phát ra những âm thanh, tiết tấu, giai điệu hay là một việc làm không dễ. Đây là loại nhạc cụ cổ truyền của người phụ nữ Hrê. Chị em nào biết cách sử dụng đôi bàn tay nhuần nhuyễn, khéo léo, vỗ nhịp thì âm thanh phát ra rất hay.

Vinh-vút trong đời sống người Hrê

Ngoài chiếc sáo tà-vố làm bằng đất sét, hầu như tất cả các nhạc cụ cổ truyền của người Hrê đều làm bằng tre, nứa, lồ ô... Chẳng hạn như, đàn ống vinh-vút của người phụ nữ Hrê thường sử dụng trong các dịp lễ, Tết được làm bằng các ống lồ ô, nứa.

Người Hrê sử dụng các chất liệu có sẵn trong tự nhiên để chế tác, các bản nhạc khí phát ra từ đàn vinh-vút cũng phản ánh rõ những âm hưởng từ thiên nhiên: Các bản nhạc mô phỏng tiếng ếch nhái, mô phỏng âm thanh của thác nước hay mô phỏng tiếng hót của một loài chim báo mưa… Tiếng đàn vinh-vút đóng một vai trò rất lớn trong việc thể hiện tâm tư, tình cảm cũng như quy tụ và cố kết cộng đồng.

Nghệ nhân Phạm Thị Huyền ở xã Ba Vinh, huyện Ba Tơ cho biết: “Ống vinh-vút của người Hrê ra đời lâu lắm, từ thời cha ông đã có. Bà con ở đây rất yêu thích vỗ ống vinh-vút, trong các dịp lễ như đâm trâu, đám cưới... Bây giờ bà con vẫn thích vỗ ống vinh-vút trong dịp Tết đến, ngày hội đại đoàn kết của khu dân cư. Bà con cùng nhau vỗ ống vinh-vút, nhảy sạp rất vui”.

Hiện nay, vinh-vút của người Hrê ở Ba Tơ đang đứng trước nguy cơ bị mai một, thất truyền. Để bảo tồn nhạc cụ truyền thống của người Hrê trong đó có vinh-vút, cần tổ chức những cuộc liên hoan, những hội diễn nghệ thuật do ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch và tỉnh Quảng Ngãi tổ chức; cần có một định hướng chiến lược cụ thể, bởi nghệ thuật dân gian là do chính nghệ nhân dân gian sáng tạo ra, đồng thời họ cũng chính là khán giả, là diễn viên và chủ thể của nghệ thuật. Mở thêm các lớp dạy nhạc khí và hát dân ca, cũng có thể đưa nhạc khí của người Hrê vào chương trình âm nhạc trong các trường trung học.

Bên cạnh đó, tỉnh Quảng Ngãi cần phát động những đợt thi sáng tác ca khúc, có vận dụng phát triển chất liệu âm nhạc của đồng bào Hrê, cần có chế độ khen thưởng, động viên những tác giả âm nhạc, những nghệ nhân dân gian để họ tiếp tục trao truyền vốn âm nhạc cho con cháu trong làng.