Anh Lê Quốc Thu, Phó ban Quản lý Các Khu Du lịch tỉnh Tuyên Quang, nhắn từ mấy hôm trước: “Bác đi với em một chuyến nhé, đây là một bí ẩn, bất ngờ, nhiều tiềm năng phát triển du lịch”. 

Từ thành phố Tuyên Quang, theo hướng Bắc với chặng đường tám chục cây số, xe chúng tôi mới đến trung tâm xã Yên Thuận, huyện Hàm Yên. Ngược theo con đường bê tông trên vai núi, một bên bên là vách dựng, một bên là vực sâu hun hút, tất cả trùng trùng rừng nguyên sinh, bạt ngàn cây cổ thụ. Con đường bê tông hơn 8 km mới hoàn thành năm 2018, nhiều khúc cua uốn lượn, xuyên ngược núi. Riêng công khai phá, mở tuyến đã đến cả chục tỷ đồng. Đây là niềm vui lớn nhất mà cấp ủy Đảng và chính quyền huyện Hàm Yên tặng cho đồng bào.

Hạt trưởng Hạt Kiểm lâm Cham Chu Trần Văn Xuân cho chúng tôi biết, đơn vị đang quản lý trên 4.700 ha rừng tự nhiên, trong đó, 3.800 ha rừng đặc dụng. Nhiệm vụ của cán bộ kiểm lâm ở đây là tuyên truyền để đồng bào chấp hành nghiêm luật bảo vệ rừng; tuần tra phát hiện, xử lý và đề xuất xử lý những vi phạm; bảo vệ các nguồn gen quý, hiếm và đa dạng sinh học trên dãy núi Cham Chu.

Thôn Cao Đường bất chợt hiện ra. Ở độ cao 800 mét lại có một thung lũng rộng lớn, tương đối bằng phẳng. Vẫn là đại ngàn, núi cao vây bọc thung lũng. Bản vào Thu, trời se lạnh. Những mái nhà sàn của người Dao xen bên nhà đất của người Mông, khuất nép vào màu xanh của cây. Ngôi nhà văn hóa của bản, mái tôn đỏ tươi, nổi bật giữa cánh đồng sau gặt. Nhà xây dựng theo kiểu nhà sàn truyền thống của người Dao, cột xà bằng bê tông, sàn lát gạch hoa. Cạnh đó là điểm trường tiểu học và mẫu giáo. Những đứa trẻ vẫn mặc trang phục dân tộc mình, vào giờ ra chơi thì ào ra đón khách.

Người tiếp chúng tôi là Bí thư Chi bộ, Trưởng thôn Dương Minh Toàn (60 tuổi). Gia đình anh và hầu hết người dân ở đây đều chuyển cư về từ Hoàng Su Phì, Hà Giang. Trưởng thôn dáng người thấp đậm, nước da màu đồng hun, rắn chắc, nét mặt lúc nào cũng tươi như đang cười. Trưởng thôn Toàn cho biết, thôn Cao Đường có 81 hộ, 345 khẩu, chủ yếu là 2 dân tộc Dao và Mông. Thôn chỉ có 30 ha diện tích đất trồng lúa. Do thiếu nước, bà con chỉ trồng lúa một vụ, ngoài ra trồng ngô, sắn trên nương, đồi phục vụ chăn nuôi.

Tôi bước lên ngôi nhà sàn của vợ chồng Lý Thị Phúc, Đặng Văn Hùng. Ngôi nhà đơn sơ, ấm cúng. Gia đình có bốn khẩu, hai con trai, một học lớp bốn, một học mẫu giáo. Thóc vụ này vừa thu hoạch xong, xếp trên sàn, chừng ba chục bao. Chị Phúc bảo, năm nay thu được hơn tấn thóc, cũng chỉ đủ ăn thôi.

Đến chơi nhà chị lúc này có hàng xóm Đặng Thị Tín, 25 tuổi. Chị Tín kể, chồng chị đang đi làm máy phay ruộng, được trả 200 ngàn đồng một ngày công. Cuộc sống hôm nay cũng tạm ổn. Trẻ con trong bản được đến trường ngay tại bản. Cấp học cao hơn, gia đình cho con xuống trung tâm xã và các trường nội trú. Cả thôn có khoảng chục người đi làm tại các công ty ngoại tỉnh.

Khi nói chuyện với những người trẻ ở đây, tôi có cảm nhận họ đã suy nghĩ hướng phát triển kinh tế, bước đầu tiếp cận, mở mang phát triển du lịch. Những thế hệ trẻ này đang là người chủ của bản làng hôm nay. Họ đã và đang vươn lên xóa đói, giảm nghèo, xây dựng quê hương mới bằng chính sức lao động và sáng tạo.

Con đường bê tông đưa tôi đi giữa hai triền núi. Đi cùng chúng tôi lúc này có Trạm trưởng Trạm Kiểm lâm Yên Thuận-Phạm Xuân Chiến (38 tuổi). Anh giới thiệu về những loại gỗ quý hiếm, như lim, nghiến, hoàng đàn, kim giao, trò chỉ. Chúng sống xen nhau, khoác màu xanh trầm mặc cho rừng. Chiến bảo hai cây trò này đã có mặt cả một thiên niên kỷ. Nó như đôi bạn hay đôi tình nhân ngàn năm nay sống bên nhau. Gốc cây, mấy người ôm không xuể. Thân cây mốc trắng, chiều cao tới bảy chục mét. Dùng ống nhòm, ngước lên vòm lá, những cây ký sinh, cộng sinh và phong lan muôn chùm hoa buông xuống, bình yên.

Chúng tôi đến nhà bà Hầu Thị Chá, 49 tuổi, người Mông cũng ở thôn Cao Đường. Lúc này đang có một đoàn khách du lịch đến đây trải nghiệm, chuẩn bị bữa ăn trưa. Bếp dã chiến ngay bên chái nhà. Các món nướng như gà, cá, và sườn lợn thơm nức. Ngoài sân, loa đài vang lên những ca khúc vui nhộn. Hỏi ra, trong đoàn có nhiều cặp đôi và các con nhỏ từ thành phố Tuyên Quang lên đây du lịch. Họ chuẩn bị đồ ăn, thức uống sẵn tại nhà, đến nơi chỉ việc chế biến…

Chưa có dịp đi sâu vào rừng, chúng tôi được gái trai bản dẫn vào hang núi, ngay đường đi. Anh Tướng Đức Tôn, Bí thư Đảng ủy xã Yên Thuận nói trước với chúng tôi, anh đã hai lần chui vào hang để khảo sát. Hang còn nguyên sơ, đẹp và kỳ ảo. Phải mất khoảng ba tiếng đồng hồ mới đi xuyên lòng hang. Tôi thận trọng chui vào hang. Một thế giới khác hiện ra với vòm nhũ đá huyền ảo. Bao ngọn mác, lưỡi hổ, ngọn bút lông mềm mại buông xuống. Cả ngàn, triệu năm thiên nhiên đã âm thầm làm nên những trầm tích của thạch nhũ vừa bền vững vừa mềm mại từng đường cong. Chúng nảy lên từ nền đá, hay buông rơi từ mái vòm, chẳng ai rõ. Hơi lạnh tỏa ra từ các kiệt tác. Hơi lạnh từ những hạt nước tí tách rơi. Các chàng trai cô gái thả sức chụp ảnh. Đèn pin, đèn từ điện thoại hắt lên vòm hang…

Ngồi nói chuyện với Phó Chủ tịch xã Nguyễn Đức Lời, tôi mới hiểu thêm hai nguồn nước từ Cao Đường. Dẫu có suối, bà con vẫn chỉ có nước làm một vụ. Nước đi luồn trong hang núi. Nước âm thầm, tí tách cả ngàn năm rồi liên kết thành dòng chảy. Một nguồn chảy xuống thác Khau Làng, một nguồn về Hao Bó. Chúng hợp lưu tạo nên suối Đẻm rồi đổ ra sông Lô. Khám phá nguồn nước cũng là một bí mật đầy dẫn dụ du khách. 

Phát triển du lịch sinh thái gắn với văn hóa đồng bào đang là tiềm năng của mảnh đất này cũng như nhiều bản làng miền núi của Tuyên Quang. Một ngày, thời gian quá ngắn để chiêm ngưỡng núi non, hang động, cảnh đẹp và tiếp cận với đồng bào nơi đây. Chia tay với những người Dao, người Mông hiền lành, chăm chỉ, chia xa với rừng cây, ngọn núi mà lòng tôi như muốn ở lại. Màu xanh của một miền cao níu giữ tình người. Hẹn với đất và người rằng, tôi sẽ còn trở lại quê này.