Tìm đến thôn 4, xã Lộc Bắc (huyện Bảo Lâm, Lâm Đồng) gặp ông K’Pía, một nghệ nhân đam mê chế tác, sử dụng và lưu giữ nhạc cụ dân tộc Mạ. Ông nhiệt tình giới thiệu với chúng tôi chiếc kèn bầu (buốt, woăt) và cây sáo bre tự tay ông làm. Chỉ là một trái bầu khô, mấy ống tre nhỏ, sáp ong đất, những vật liệu hết sức bình dị, quen thuộc có thể tìm thấy trong các gia đình người Mạ nhưng khi được chế tác thành nhạc cụ thì đã trở thành vật thiêng bởi nó kết tinh trong đó tinh hoa văn hóa tộc người.

Chúng tôi cùng ngồi nghe nghệ nhân K’Pía nói say sưa về âm nhạc mà bao đời qua tổ tiên ông truyền lại, về các loại nhạc cụ truyền thống người Mạ và mê mải lắng nghe âm thanh của kèn bầu, của sáo bre. Những giai điệu quen thuộc, gần gũi trong không gian sống núi rừng như kéo người thưởng thức về với mênh mông đại ngàn, về với bản thể hòa mình với thiên nhiên sâu thẳm, phong nhiêu.

Cuộc gặp gỡ nghệ nhân K’Trời ở thôn 2, xã Lộc Bảo (Bảo Lâm, Lâm Đồng) cũng hết sức thú vị. Khi biết chúng tôi tìm hiểu về nhạc cụ dân tộc Mạ, ông đã rất vui vẻ bày ra tất cả những gì mình có. Nào là bộ chiêng droòng, đàn tre, kèn môi và cả chiếc kèn bầu đã bị hỏng nặng. Ông cười và nói: “Cái kèn này của chú bị hư rồi, không thổi được, để trưng thôi”.

Ông lại chỉ vào đàn tre và kèn môi, nói thêm: “Mấy cái này mình tự làm. Còn kèn bầu thì không biết làm, tuy ngày xưa ông già có chỉ cho cách làm nhưng không học được”.

Tôi thầm nghĩ, liệu ở vùng đồng bào người Mạ, còn có bao nhiêu người như ông K’Trời, ông K’Pía còn có ý thức chắt chiu, gìn giữ những giá trị truyền thống mà ông cha xưa gửi lại. Trong hành trình đi tìm những giá trị văn hóa gần bị lãng quên, gặp được những nghệ nhân hiếm hoi này thật là một điều may mắn…

Qua tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy các nhạc cụ dân tộc Mạ hiện nay còn lại không nhiều. Bên cạnh cồng chiêng thì chỉ còn đàn tre, kèn bầu và đàn môi. Đàn đá và kèn T’diếp nổi tiếng ngày xưa thì nay không còn được tìm thấy trong các vùng cư dân Mạ.

Trao đổi với già làng K’Quế ở thôn Hang Ka (xã Lộc Bảo), ông cho biết, hiện nay trong các gia đình người Mạ chủ yếu chỉ còn lưu giữ cồng chiêng, các loại nhạc cụ khác dường như không có hoặc rất ít ỏi. Khảo sát thực tế của chúng tôi cũng có kết quả như lời già làng nói. Quả thật, số người còn biết chế tác và sử dụng nhạc cụ cũng rất ít; việc truyền dạy cho thế hệ trẻ cũng còn hạn chế. Nghệ nhân K’Trời nói: “Nhiều cháu trong nhà dường như không có hứng thú với việc học cách sử dụng nhạc cụ dân tộc. Bản thân chú muốn truyền dạy nhưng tụi trẻ lại không muốn học…”.

Thực tế cho thấy, hiện nay người Mạ không còn cư trú độc lập như ngày xưa mà sống xen kẽ với đồng bào các dân tộc khác. Sự giao thoa và tiếp biến văn hóa đã khiến cho những nghi lễ truyền thống liên quan vòng đời người Mạ ngày càng phai nhạt dần. Mặt khác, trên đất rẫy người Mạ bây giờ hầu hết là những vùng chuyên canh chè, cà-phê và cao-su thay cho những nương lúa rẫy truyền thống.

Vì thế, chuỗi nghi lễ nông nghiệp liên quan vòng đời cây lúa cũng không còn nữa. Ít dần các nghi lễ, lễ hội, không gian biểu diễn mất dần thì cũng đồng nghĩa với các nhạc cụ dân tộc bản địa ngày càng ít được sử dụng và dần phai nhòa trong ký ức tộc người. Nếu những giá trị văn hóa ấy không được trao truyền thì nguy cơ mai một âm nhạc và nhạc cụ dân tộc Mạ là điều khó tránh khỏi.

Nhằm góp phần gìn giữ, bảo tồn nhạc cụ dân tộc bản địa, cùng sự nỗ lực của các cấp, các ngành, địa phương, thầy trò Trường THCS và THPT Lộc Bắc đã bắt tay thực hiện đề tài nghiên cứu với tên gọi “Giải pháp bảo tồn và phát huy nhạc cụ dân tộc Mạ tại xã Lộc Bắc, Lộc Bảo, huyện Bảo Lâm, tỉnh Lâm Đồng”.

Trong quá trình thực hiện đề tài, nhóm nghiên cứu đã tiến hành khảo sát thực tế, trò chuyện với các đối tượng là già làng, lãnh đạo chính quyền, nghệ nhân, các em thanh thiếu niên và học sinh người Mạ tại địa phương nhằm tìm ra nguyên nhân dẫn đến âm nhạc, các nhạc cụ dân tộc Mạ đang bị mai một. Các nghệ nhân đã nhiệt tình hướng dẫn các em học sinh cách làm đàn tre, kèn bầu và hướng dẫn các em sử dụng với mong muốn ghi chép lại cách làm, cách chơi để làm “vốn liếng” lưu truyền cho các thế hệ sau.

Chẳng hạn như nghệ nhân K’Trời hướng dẫn các em học sinh làm đàn tre và ghi lại cách làm loại nhạc cụ này. Sản phẩm khi hoàn thiện được đưa vào phòng âm nhạc của nhà trường để trưng bày và giới thiệu đến đông đảo học sinh. Thầy trò nhóm nghiên cứu cũng nhờ các giáo viên âm nhạc ký âm các bản nhạc dân gian Mạ được thể hiện trên các nhạc cụ cổ truyền để phục vụ việc biểu diễn và phổ biến thuận lợi.

Với mục đích chia sẻ, lan tỏa văn hóa người Mạ nói chung và âm nhạc dân gian người Mạ nói riêng ra cộng đồng, một cách làm khác của nhóm là tiến hành lập fanpage “Âm sắc người Mạ” để kết nối cộng đồng dân tộc Mạ ở khắp mọi miền đất nước, giúp giới trẻ Mạ hiểu biết hơn về văn hóa, âm nhạc truyền thống và các loại nhạc cụ của dân tộc mình. Từ đó, khơi dậy niềm tự hào và tạo động lực cho họ có ý thức bảo tồn văn hóa, nghệ thuật, gìn giữ và học cách chế tác các loại nhạc cụ đang có nguy cơ mai một.

Đặc biệt, một giải pháp quan trọng và thiết thực mà nhóm nghiên cứu thực hiện là thành lập câu lạc bộ “Văn nghệ dân gian người Mạ” trong nhà trường. Ngay từ khi thành lập, câu lạc bộ đã thu hút nhiều học sinh tham gia. Những thành viên trong câu lạc bộ không chỉ có học sinh người Mạ mà còn có cả các bạn người Kinh, người Tày và các dân tộc khác. Khi được giáo viên động viên, truyền cảm hứng, các em tham gia rất tích cực và thể hiện niềm yêu thích đối với văn hóa, văn nghệ dân tộc.

Em K’Thư, học sinh lớp 10A2 (Trường THCS và THPT Lộc Bắc), chia sẻ: “Được xem các nghệ nhân biểu diễn, được học đánh cồng chiêng, chơi đàn tre và kèn bầu, em cảm thấy yêu và tự hào về di sản văn hóa của dân tộc mình. Đồng thời, em cảm thấy mình cần có trách nhiệm bảo tồn các giá trị truyền thống của dân tộc em đang dần mất đi!”.

Em Đỗ Thị Thúy Kiều, người Kinh, học sinh lớp 11A2 cùng trường, cũng nói: “Tuy không phải là người Mạ nhưng em đã tiếp xúc với các bạn đồng bào dân tộc Mạ từ khi còn nhỏ. Vì thế, em yêu thích văn hóa Mạ, thích thú khi được tham gia những buổi học đánh cồng chiêng, chơi nhạc cụ. Những lúc như vậy đã giúp em trở nên gắn kết với các bạn, có thêm nhiều kỹ năng và hiểu biết thêm về văn hóa tộc người nơi em đang sống…”.

Cơ duyên ban đầu của những việc làm này của thầy trò Trường THCS và THPT Lộc Bắc là xuất phát từ mục đích nghiên cứu khoa học trong nhà trường. Công trình đoạt giải nhì trong cuộc thi khoa học kỹ thuật cấp tỉnh lần thứ 14, năm học 2021-2022 đã giúp thầy trò có thêm động lực. Tuy nhiên, điều ý nghĩa hơn là trong hành trình đó, các thầy cô giáo và học sinh đã có thêm tình yêu và niềm đam mê đối với văn hóa Mạ, ý thức được đây không còn là nhiệm vụ mà là trách nhiệm, đặc biệt là tạo cảm hứng và định hướng cho các thế hệ học sinh đến với các giá trị di sản.

Nhất là khi Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, khi mà nhiều giá trị văn hóa truyền thống đang nguy cơ mai một và phai nhạt, thì đòi hỏi nỗ lực và sự cố gắng của rất nhiều người trong công cuộc bảo tồn văn hóa. Hành động này sẽ góp phần gieo niềm cảm hứng trên hành trình dẫn dắt thế hệ trẻ đến với những giá trị tuyệt vời trong kho tàng di sản văn hóa của dân tộc.