Đằng sau mắt cửa

Từ thuở thương cảng Hội An sầm uất, phố xá rộn ràng tàu buôn Nhật, Trung Hoa, Tây phương, đến hôm nay, trở thành đô thị cổ được vinh danh “Điểm đến Thành phố văn hóa hàng đầu châu Á 2025”, nơi đây vẫn lưu giữ khoảng 1.155 di tích và nhà cổ. Thế nhưng, lớp hào quang quá khứ không che nổi những vết thương thời gian để lại trên từng mái ngói, vách gỗ.

Hơn 400 năm qua, nhiều ngôi nhà truyền qua 3, 4 đời, thậm chí đến 5 đời. Giữ được hình hài nguyên bản là điều quý giá, nhưng sức người hữu hạn, còn gió bão thì vô tình. Những bức tường phồng rộp vì ẩm, từng mảng rêu bám xỉn màu. Trên khung nhà là hàng chục vệt bùn - dấu hiệu của những mùa nước lũ, của sự già nua không thể che giấu.

Trong những ngày bão lụt vừa qua, đằng sau mắt cửa là sự nín lặng và nỗi bất an. Tiếng gió rít vào những chân cột đã long, những bức tường như chiếc răng người già sắp rụng. Chỉ một cơn quật nhẹ cũng có thể làm đổ sập.

Như căn nhà cổ 68 Trần Phú - xếp hạng I - rộng 6m, sâu gần 20m, nơi ba chị em cụ Ngô Thị Gần (84 tuổi) và hai người chị đều đã ngoài 90 sống nương tựa. Căn nhà “không thể trùng tu” này ngày càng mục rỗng: Cửa bị mọt ăn phải buộc dây cho khỏi rơi, mái sau căng tấm bạt như áo vá chằng chịt. Những thớ gỗ mới chèn thêm lại càng khiến nhà thêm tạm bợ. Gian phải cho thuê bán hàng lưu niệm nhưng sau đợt lụt cuối tháng 10 đã đóng im lìm vì ẩm mốc loang lổ.

Cụ Gần thở dài, mỗi góc nhà đều gắn với một dấu mốc của đời sống mấy chị em, vậy mà nay chỉ biết thức trắng lo nhà sập. Những lần sửa nhỏ như chống cột, thay ngói đều do chính quyền hỗ trợ. Nhưng sau ba đợt lụt liên tiếp từ cuối tháng 10 đến giữa tháng 11, toàn bộ cấu kiện gỗ đã mục, đòn tay, trụ chống đều phải thay mới.

Nhiều ngôi nhà khác cũng trong tình trạng tương tự. Tại 56/10 Lê Lợi, mái ngói âm dương dột nặng, xà gỗ ruỗng, rui mè mục. Nhà 150 Trần Phú, 23 Tiểu La, hay 76/18 Trần Phú… đều xuống cấp đến mức chỉ cần mưa lớn là dột, bão đến là phải chạy đi trú.

Những người già như bà Mót, bà Tâm, ông Cường… vừa trông nhà vừa trông chính mình. Họ sống trong nỗi thấp thỏm: Chờ điều gì thì chẳng ai biết, chỉ biết đêm nằm nghe tiếng mọt gỗ ken két, tiếng vữa tường rơi lả tả - những âm thanh chắp vào tiếng thở dài vốn đã quá quen thuộc nơi phố cổ.

“Tiếng kêu cứu” của di sản xuống cấp

Theo Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An, trong 1.155 di tích, có 30 di tích xuống cấp nghiêm trọng; 9 trong số đó ở mức cực kỳ nghiêm trọng. 21 di tích hiện chủ nhân tự chống đỡ; 9 di tích được đề xuất hạ giải vì không còn khả năng cứu.

Trước thời điểm sáp nhập, thành phố Hội An từng hỗ trợ kinh phí tu bổ, cho vay ưu đãi, thậm chí trích nguồn thu vé tham quan để gia cố hơn 20 di tích xuống cấp nặng. Nhưng việc tu bổ gặp trở ngại lớn vì đa số nhà cổ vẫn có người sinh sống. Nhiều căn thuộc đa sở hữu hoặc đang cho thuê kinh doanh, nên mọi sửa chữa đều ảnh hưởng đến sinh hoạt và hoạt động du lịch.

Tính đến 30/6/2025, Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An đã tiếp nhận 147 hồ sơ xin sửa chữa; gần 84% là nhà tư nhân. Nhưng chi phí trùng tu quá lớn nên nhiều gia đình không kham nổi phần đối ứng.

Ví dụ như nhà 56/10 Lê Lợi - chủ nhà là bà Phan Thị Mót đã già yếu, nằm ngủ dưới tấm bạt che dột. Người con dâu, bà Trần Thị Thanh Tâm cho biết, ngôi nhà đã sửa đắp không biết bao nhiêu lần, đến mức “biến dạng”. Nhà nước từng hỗ trợ 65% kinh phí, nhưng phần 35% còn lại lên đến vài tỷ đồng - vượt xa khả năng của gia đình nghèo.

Hay ông Dương Thanh Cường (70 tuổi), chủ nhà 23 Tiểu La, trằn trọc vì không đủ tiền sửa chữa. Ngôi nhà là tài sản của cả dòng họ, nhưng sau mỗi mùa lũ lại thêm những mảng tường nứt, những đòn tay gãy. Căn nhà 41 Nguyễn Thái Học, hơn 200 năm tuổi, dù xử lý nhiều lần nhưng vẫn bị mối ăn rỗng; nhà 35 Lê Lợi cũng trong tình trạng tương tự.

Trung tuần tháng 11 vừa qua, Trung tâm Bảo tồn phối hợp chính quyền rà soát toàn bộ di tích để lập danh mục chằng chống, gia cố khẩn cấp. Các trường hợp có nguy cơ sụp đổ được yêu cầu lập phương án di dời hoặc hạ giải tạm thời nhằm đảm bảo an toàn.

Trung tâm cũng kiến nghị, UBND TP. Đà Nẵng cho chủ trương đầu tư trùng tu khẩn cấp bằng 100% vốn Nhà nước đối với di tích có nguy cơ sụp đổ; hỗ trợ từ 40 - 100% theo nhóm giá trị đối với các nhà cổ khác; đồng thời sớm thành lập Quỹ bảo tồn di sản để “cấp cứu” kịp thời.

Sau mùa mưa bão, nắng đã bừng trở lại nơi phố Hội, nhưng vệt bùn còn in rõ trên tường xanh xám. Trong nhiều ngôi nhà, gương mặt người già như sạm lại trong bóng tối. Dòng du khách vẫn tấp nập, nhưng chẳng thể che khuất nỗi lo về sự tồn tại của những ngôi nhà trăm năm tuổi - nơi cư trú, nơi thờ tự, nơi gắn bó với đời sống cư dân.

Di dời người dân và hạ giải những nhà không thể cứu là điều cần thiết để đảm bảo an toàn. Nhưng điều quan trọng hơn là những giải pháp mạnh mẽ, kịp thời để sửa chữa, trùng tu các di tích còn có thể giữ. Bởi nếu lỡ chậm thêm, nếu để phần hồn cốt của phố Hội suy kiệt, thì đô thị cổ sẽ mất đi điều sâu lắng nhất - thứ đã níu chân thế giới suốt hàng trăm năm qua.