Trên hành trình vươn mình ra biển Đông, dòng sông Đồng Nai đã chuyên chở phù sa bồi đắp nên nhiều cù lao lớn nhỏ. Nhưng như một cơ duyên của tạo hóa, đến địa phận Biên Hòa, dòng sông bỗng chia thành 2 nhánh để rồi cùng ôm trọn một dải đất phì nhiêu nổi lên ở giữa, có hình dáng như một cái chuông treo nghiêng. Đó chính là Cù Lao Phố, nay thuộc xã Hiệp Hòa, TP. Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai.

Chữ Phố trong từ Cù Lao Phố đủ cho chúng ta thấy, ở đây xưa kia là nơi buôn bán thông thương. Thế kỷ XVII – XVIII, nơi đây từng là thương cảng sầm uất của cả vùng Gia Định (Nam Bộ ngày nay). Chẳng thế mà có câu ca dao: “Nhà Bè nước chảy chia hai/ Ai về Gia Định Đồng Nai thì về”

Chúng tôi về Cù Lao Phố trong những ngày đầu năm. Mặc dù nằm sát bên thành phố với các khu công nghiệp nhộn nhịp, mặc dù với sự phát triển chóng mặt của đô thị hóa, Cù Lao Phố vẫn giữ được riêng cho mình một chút bình yên vốn dĩ. 

Nhìn từ xa, Cù Lao Phố như một ốc đảo, với những rặng cây xanh mướt được bao bọc, bởi sông nước hiền hòa và thanh bình. Nhưng nghe nhiều người dân nơi đây thì, Cù Lao Phố từng là trung tâm thương mại và giao dịch vào loại sầm uất nhất của Nam Bộ cách đây 300 năm, nhờ có ưu thế của một cảng sông sâu trong nội địa, đầu mối tập trung nhiều loại hàng hoá.

Nhà văn Sơn Nam từng nhận xét: “Vùng Cù Lao Phố, nòng cốt của Biên Hòa. Đây là vị trí xứng danh ải địa đầu, với đường bộ lên Cao Miên và đường thủy ăn xuống Sài Gòn”. Qua đó, có thể thấy rằng, do nằm ở một vị trí thuận lợi cho buôn bán trao đổi hàng hóa mà vùng đất này có sức hút với thương lái từ các tỉnh trong nước cũng như quốc tế đến đây. Xưa kia, các thuyền thương nhân từ các tỉnh trong nước chủ yếu là những người đến từ các cảng thị Mỹ Tho, Hà Tiên và Phú Xuân. Đây đều là những vùng buôn bán phát triển nhộn nhịp và có thương nghiệp phát triển mạnh”.

Trải qua hơn 300 năm, hiện tại ở Cù Lao Phố vẫn lưu giữ được 11 ngôi đình, 6 ngôi chùa, 3 ngôi tịnh xá, 1 Thất Phủ Cổ Miếu, 1 Thánh thất Cao Đài và rất nhiều đền thờ, công trình di tích nhà cổ và lăng mộ mang giá trị lâu đời.

Có thể kể tới đó là đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh, một vị tướng cầm quân đã biết dùng tài đức để vận động dân chúng. Ông đã có công lớn trong sự nghiệp Nam tiến và đã mang lại cuộc sống ấm no cho Nhân dân. Do đó, ông đã được Nhân dân kính phục, nhớ ơn, tôn thờ. (Năm 1698, Chưởng cơ Nguyễn Hữu Cảnh được chúa Nguyễn Phúc Chu cử vào kinh lược, mở mang đất phương Nam. Tổng hành dinh của ông đặt tại đất Cù Lao Phố, lập phủ Gia Định gồm hai huyện: Phước Long (đặt dinh Trấn Biên); Tân Bình (đặt dinh Phiên Trấn).

Trên mảnh đất Cù Lao này, còn có hai ngôi chùa cổ nổi tiếng đã được công nhận là Di tích quốc gia. Đó là chùa Đại Giác xưa nhất Đồng Nai (Thế kỷ 15), nơi đã từng cưu mang Nguyễn Ánh khi trên đường chạy trốn quân Tây Sơn và lưu giữ truyền thuyết mối tình đẹp nhưng bi ai của Công chúa Nguyễn Thị Ngọc Anh (Con gái Nguyễn Ánh với Thiền sư Liễu đạt Thiệt Thành). Ngôi chùa thứ hai, là Chùa Ông, ngôi chùa của người Hoa, thờ Quan thánh Đế Nhân (Quan Công)…

Những khúc quanh đầy biến cố của lịch sử, lại như một nhân duyên tình cờ tạo cơ hội cho mảnh đất Cù Lao Phố trở thành điểm hẹn gặp gỡ, hòa nhập của nhiều nền văn hóa khác nhau, mà đặc trưng nhất là Việt và Hoa, từ đó tạo nên một nét sống riêng biệt và độc đáo của người dân Trấn Biên xưa và Cù Lao Phố hôm nay.

 Hơn 3 thế kỷ đã trôi qua, nhưng trong những di sản văn hóa vật thể và phi vật thể của Cù Lao Phố, vẫn hiển hiện tinh hoa của một bản sắc văn hóa Việt mang hơi thở đầy sức sống, hào khí của Đồng Nai. Đó là bao thuần phong mỹ tục đã ăn sâu vào tâm hồn Việt, hòa quyện với văn hoá vùng đất mới tạo nên một tính cách Nam bộ hào phóng và nhân hậu.

Quả thực để cảm nhận rõ hồn xưa trong phố, thì khi đến đây, bạn hãy bỏ thời gian làm một vòng qua Cù Lao Phố, tham quan hết các di tích, ăn mấy món chay ở các quán gần chùa Đại Giác, rồi tìm đến một quán cà phê ven sông, ngồi hóng gió, nhìn thời gian chầm chậm trôi qua, để thấy lòng mình thư thái hơn, biết trân trọng các giá trị xưa cũ, biết yêu thêm cuộc sống này hơn.

Anh Nguyễn Minh Trí, một người dân sinh sống lâu năm ở Cù Lao Phố cho biết: Ngày nay, Cù Lao Phố cũng đã có những đổi thay đáng kể. Nhất là vào khi cầu An Hảo đi vào sử dụng, khơi thông tuyến đường từ các giao lộ lớn đi vào trung tâm TP. Biên Hòa nên Cù Lao Phố sầm uất, nhộn nhịp hơn rất nhiều. Chỉ mong dù sao đi nữa, nơi đây vẫn giữ lại được những nét yên bình sông nước vốn có xưa nay, đừng mất đi cái hồn của Cù Lao Phố.

Không chỉ riêng anh Trí, về thăm Cù Lao Phố hôm nay, chúng tôi cũng vẫn đặt trọn niềm tin. Dải đất phù sa xưa bên sông Đồng Nai đang thay da đổi thịt từng ngày, mang dáng dấp một đô thị hiện đại với nhịp sống công nghiệp, nhưng vẫn hài hòa với thiên nhiên sông nước, với những giá trị văn hóa truyền thống của một Cù Lao Phố cổ xưa mà hiện đại. 

 Ngắm Cù Lao Phố vào buổi hoàng hôn lộng gió, hít đầy lồng ngực không khí trong lành mang vị phù sa nồng nàn, dòng sông Đồng Nai trở lên lung linh dưới ánh đèn, mọi ưu phiền như tan biến, càng yêu thêm từng tấc đất quê hương.