Nhà dài - nghệ thuật tạo hình đặc sắc của người Ê Đê 

Từ bao đời, những ngôi nhà dài của người Ê Đê đã trở thành biểu tượng, là niềm tự hào của dân tộc về một không gian kiến trúc độc đáo. Bởi công trình này, minh chứng rõ ràng cho những sáng tạo khác biệt, đầy ấn tượng qua tài năng và nghệ thuật tạo hình tín ngưỡng của dân tộc.

Để dựng lên một ngôi nhà dài, người “nghệ nhân” phải thực hiện rất nhiều công đoạn, đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên trì. Từ việc chuẩn bị nguyên liệu chặt tre, chẻ nứa, đan vách, cắt cỏ tranh bện chặt để lợp mái… tất cả đều làm thủ công với những “bí quyết” riêng biệt, tạo nên một thiết kế kiên cố, vững chãi, kể cả khi được nối dài.

Ông Y Yôč Hmok (Tp. Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk), một trong những người thợ dày dặn kinh nghiệm trong xây dựng nhà dài cho biết, nhà dài của người Ê Đê có kết cấu kiểu nhà sàn thấp, gầm sàn chỉ cao khoảng hơn 1 m. Đáng chú ý là, nhà chỉ có vi cột, gồm cột dầm, quá giang. Người thợ khoét ngàm, đặt đôi xà dọc lên hàng cột cái và cột ốp vào nhau. Trên cùng là mái tranh lợp từng cụm, ngọn thả xuôi mái, gốc bẻ gập xuống, chất dày trên 20cm. Thiết kế độc đáo này, vừa giúp người dân Ê Đê sinh sống tránh thú dữ, thiên tai, vừa tạo nên sức bền dãi dầu qua năm tháng cho căn nhà dài.

Cũng theo ông Y Yôč Hmok, điều khiến người dân Ê Đê tự hào về ngôi nhà dài, chính là ở những sáng tạo văn hóa, tín ngưỡng dân tộc chứa đựng trong mỗi nếp nhà dài. Cách trang trí, thiết kế hình thù các con vật, hay những họa tiết trên cầu thang, trước hay trong nhà đều khéo léo khắc họa tượng trưng cho ước vọng cuộc sống bình yên, no đủ, hướng về cội nguồn. 

Những vạt đẽo vát từng bậc cầu thang từ dưới đất lên đến sàn nhà, với những con số lẻ mang ý nghĩa mong cầu may mắn, sinh sôi. Tất cả nhìn rất kỳ công nhưng lại được thực hiện hoàn toàn thủ công bằng rìu và những vật dụng truyền thống, gửi gắm những mong cầu của gia chủ.

Bên trong nhà dài, các thiết kế cũng được người  Ê Đê khéo léo sắp xếp. Từng chi tiết, từng cách bài trí đều thể hiện những dụng ý văn hóa độc đáo của người dân nơi đây. Nhà được chia thành 2 phần rõ rệt, là Gah và Ôk với những mục đích riêng biệt. 

Gah là nửa nhà đằng cửa chính, là không gian tiếp khách, họp bàn việc chung của cả gia đình, lễ cúng hoặc sinh hoạt diễn tấu cồng chiêng. Ôk là nơi đặt bếp, chỗ nấu ăn và là chỗ ở của các đôi vợ chồng. Ngay cả thiết kế cửa sổ bên hông ngôi nhà, chỉ cần nhìn vào, cũng biết trong ngôi nhà dài này có bao nhiêu phụ nữ đã lập gia đình, bao nhiêu chưa lập gia đình. Đây chính là điều tạo nên sự độc đáo, sáng tạo trong không gian kiến trúc nhà dài.

Dấu ấn của chế độ mẫu hệ

Nét đẹp của nhà dài Ê Đê, không chỉ ở lối kiến trúc độc đáo mà ý nghĩa của những ngôi nhà này mang dấu ấn đặc trưng của chế độ mẫu hệ. Bởi, theo truyền thống của người Ê Đê, người chủ của nhà dài chính là phụ nữ có vai vế lớn nhất trong gia tộc, là người làm chủ, trụ cột của gia đình. Đây cũng chính là người sẽ chặt nhát dao đầu tiên lên gỗ làm cầu thang, sau đó những người thợ mới được phép tiến hành đục đẽo, thực hiện các công đoạn tiếp theo.

Người  Ê Đê luôn quan niệm, cầu thang nhà dài có ý nghĩa rất quan trọng và linh thiêng, bởi đó là nơi đầu tiên mà những người khách đến nhà phải bước qua. Do vậy, nét đặc trưng rõ nét cho chế độ mẫu hệ, còn thể hiện ở họa tiết thiết kế, là hình ảnh đôi bầu vú căng tràn, cân xứng trên chiếc cầu thang, khẳng định quyền lực, uy quyền của người phụ nữ trong văn hóa mẫu hệ.

Theo ông Y Yôč Hmok, việc chạm khắc kết hợp họa tiết đôi bầu vú cùng hình ảnh vầng trăng khuyết, còn có ý nghĩa là biểu tượng cho lòng chung thủy, sự giàu có, thịnh vượng và sinh sôi. Thông qua đó, người dân Ê Đê muốn nhắc nhớ con cháu phải nhớ đến nguồn sữa đã nuôi dạy mình trưởng thành, ghi nhớ công lao của những người phụ nữ trong xây dựng và phát triển gia đình. Vì vậy, khi bước lên cầu thang vào nhà dài, việc vịn vào đôi bầu vú được coi là một hành động coi trọng văn hóa Ê Đê.

Nơi khởi nguồn cho sự sinh sôi, gắn kết

Theo tập tục lâu đời của người  Ê Đê, mỗi khi người con gái lấy chồng, ngôi nhà dài sẽ lại được nối dài để làm nơi ở cho đôi vợ chồng mới. Cứ như vậy, ngôi nhà dài chính là không gian sinh hoạt gắn bó của nhiều thế hệ, có khi là của cả một dòng họ. Chẳng thế mà không gian này, tự bao đời đã được người dân nơi đây ví như nơi khởi nguồn của sự phát triển, gửi gắm ước vọng cho những sinh sôi, nảy nở của cả gia tộc.

Cũng chính nơi đây, bao thế hệ trong đại gia đình gắn bó, đùm bọc, san sẻ cuộc sống chung. Trong ngôi nhà dài, đêm đêm cả đại gia đình cùng quây quần bên bếp lửa bập bùng. Chính trong không gian ấy, các lễ nghi, tập tục thiêng liêng, những giá trị văn hóa mang hồn cốt của dân tộc được thể hiện, được trao truyền trọn vẹn từ thế hệ này qua thế hệ khác. Không gian ấy, cũng giáo dục các thế hệ sau lòng hiếu nghĩa với tổ tiên, dù sống ở đâu thì cũng luôn hướng hình ảnh ngôi nhà dài, hình ảnh chiếc cầu thang tựa chiếc thuyền đang lướt sóng, để mãi khắc sâu công lao của tổ tiên, luôn trân trọng hướng về cội nguồn.

Việc gìn giữ nếp sống gia đình dưới cùng một mái nhà còn cho thấy, tính gắn kết, bền bỉ, chặt chẽ, tính cộng đồng luôn được đề cao trong đời sống của người Ê Đê.

Với những giá trị, sắc thái mang đậm ý nghĩa nhân văn của văn hóa truyền thống, nhà dài là niềm tự hào, là biểu tượng cho trí tưởng tượng độc đáo, sáng tạo trong văn hóa của người Ê Đê nói riêng và đồng bào các dân tộc Tây Nguyên nói chung. Đây cũng là công trình sáng tạo văn hóa độc đáo cần được trân trọng bảo tồn và tiếp tục duy trì cho các thế hệ mai sau.