Sinh ra trong gia đình nghèo, bố mất sớm nên cô bé Chu Thị Hồng Vân ngày ấy, chỉ được học hết lớp 2. Trong một lần được gặp, tiếp xúc thầy Then, Thầy nhìn thấy tố chất của cô bé Hồng Vân nên quyết định truyền dạy làm Then cho cô bé nhỏ tuổi này. Và từ đó Then đã trở thành một phần quan trọng trong cuộc sống của cô.

Năm 21 tuổi, Chu Thị Hồng Vân chính thức làm Then, mặc dù ít tuổi nhưng cô được đồng bào dân tộc Tày, Nùng khu vực Bắc Giang, Lạng Sơn và các tỉnh lân cận rất tin tưởng, mời đến thực hành các nghi lễ quan trọng của các gia đình như, về nhà mới, cưới hỏi, giải hạn, cúng mụ, sinh nhật... 

Đây là các nghi lễ mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Tày, Nùng được truyền từ đời này sang đời khác.

Tại Bắc Giang, Then là một hình thức sinh hoạt văn hóa truyền thống, lâu đời của người Tày, Nùng sinh sống ở các huyện Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam, Yên Thế, Lạng Giang. Then được chia thành 2 loại là Then trong các nghi lễ và Then trong sinh hoạt văn hóa, văn nghệ thường ngày. 

Chia sẻ về nghệ thuật Then, bà Vân cho biết, lời ca tiếng hát trong Nghi lễ Then thường kể về hành trình gian nan, vượt qua nhiều thử thách của một đội quân đầy dũng mãnh, quả cảm. Sau khi thầy Then soi hương xin phép thần thánh, tổ tiên sẽ hóa thân theo gió, mây cùng các binh lính lên đường. 

Qua mỗi chặng đường, thầy Then lại có những cung đàn, giọng hát khác nhau thể hiện sao cho phù hợp với từng tình huống gặp phải. Ví như, khi gặp thân phận khốn khó, éo le cần giúp đỡ, thì sử dụng giọng hát ngọt ngào, yêu thương, chứa chan tình cảm. Khi đi săn thú rừng thì âm vực mau lẹ, khỏe khoắn, hùng dũng. Khi cầu xin người lái đò vượt biển giọng hát lại tha thiết, níu kéo. Những khúc hát, lời ca của Then được chia thành từng đoạn, mỗi đoạn mang một tiêu đề.

“Việc sử dụng các đoạn then phụ thuộc vào nội dung, mục đích của lễ then mà gia chủ mời đến. Đồng bào quan niệm, lời ca tiếng hát Then sẽ đưa những nguyện ước của người dân đến các đấng thần linh, Phật Quan thế âm Bồ Tát, Ngọc Hoàng”, bà Vân chia sẻ thêm.

Dù nay tuổi đã cao, nhưng bà Vân vẫn giữ nguyên niềm đam mê với những làn điệu hát Then như lúc đôi mươi. Những ngón đàn của bà vẫn điêu luyện, khi cất lên đưa người nghe đến với cảnh sắc miền núi đẹp và cuốn hút. Để không mai một đi các làn điệu Then, hằng ngày bà Vân vẫn cặm cụi chép những bài Then theo trí nhớ; đến các bản xa để sưu tầm làn điệu Then đậm nét văn hoá dân gian của dân tộc Tày; Nùng. Từ đó, bà chỉnh sửa lời hát sao cho gọn gàng, dễ hiểu, truyền đạt cho lớp trẻ.

Anh Nông Văn Cỏ, một trong những học trò được bà Vân truyền dạy bao năm nay cho biết: “Do Nghi lễ Then gắn với nghi lễ cúng tế, đậm màu sắc tín ngưỡng, là tổng hòa các loại hình nghệ thuật nhạc, hát, múa, trò diễn… mỗi thầy Then sở hữu những bản hát Then riêng biệt nên việc truyền dạy không hề dễ. Bà Vân đã dạy và truyền đạt rất tâm huyết, nhiệt tình giúp cho chúng tôi thêm yêu và gắn bó hơn với làn điệu Then, nghi lễ Then của dân tộc mình”.

Cuối năm 2019, “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” đã được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Bắc Giang vinh dự là một trong các tỉnh có Di sản văn hóa phi vật thể quý giá ấy. Qua đó, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng khi di sản của đồng bào được thế giới biết đến, vinh danh.

Với mong muốn truyền dạy và gìn giữ Nghi lễ Then, Nghệ nhân ưu tú Chu Thị Hồng Vân đã tham gia diễn cúng Then giúp địa phương giới thiệu văn hóa dân tộc, tại các buổi hội diễn, biểu dương của huyện, tỉnh. Năm 2023, UBND huyện Lạng Giang đã mời nghệ nhân Ưu tú Chu Thị Hồng Vân tham gia truyền dạy nghi lễ cúng Then được tổ chức tại xã Hương Sơn. Đây là một trong những nội dung triển khai Dự án 6 của Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế -xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi năm 2023.

Sau lớp truyền dạy của nghệ nhân Hồng Vân, đã tạo thành một phong trào sôi nổi học hát Then ở xã Hương Sơn, xã cũng đã thành lập Câu lạc bộ hát Then để tập hợp những người yêu bộ môn này. 

“Tôi làm không chỉ vì thù lao mà cái chính là vì tình yêu với Then. Bây giờ tuy đã có tuổi, đi lại khó khăn, nhưng mỗi khi cầm cây đàn, miệng cất tiếng hát, làm các thủ tục nghi lễ với Then, tôi thấy mình như trẻ ra. Vì vậy, tôi còn sức thì vẫn còn làm và tiếp tục truyền dạy cho thế hệ đi sau  để góp phần giữ gìn bản sắc của dân tộc mình” , bà Vân nói.