Đầu năm 2023, chúng tôi có chuyến công tác đến xã Tả Phìn, huyện Sìn Hồ tìm hiểu phong tục đón Tết Nguyên đán năm 2023 của đồng bào Dao Khâu. Tại nhà chị Chẻo Thị Thanh, chứng kiến nồi bánh chưng đen đã được chị bắc xuống đất còn nghi ngút khói, với mùi hương ngòn ngọt của gạo nếp nương, hương vị ấm cúng của gia đình người Dao truyền thống. 

Vui vẻ giới thiệu cho chúng tôi về điểm khác biệt từ bánh chưng đen của người Dao Khâu ở Tả Phìn, chị Thanh nói, bánh chưng đen của người Dao khâu có kích thước nhỏ và dài; gạo nếp phải là của các gia đình tự trồng và để dành ăn tết. Gạo nếp trước khi gói bánh, sẽ được nhuộm đen bằng bột than của lá cây màng tang, hái trong rừng về đốt và ngâm nước. Nhân bánh cũng làm từ đỗ xanh, thịt lợn như  bánh chưng xanh, nhưng trong nhân bánh chưng đen, đồng bào sẽ rắc thêm vào ít bột từ hạt thảo quả đã rang khô. 

Khi luộc xong, bánh có màu đen rất đều màu, thơm dẻo đặc trưng riêng từ gạo nếp nương, hương từ lá dong, tinh dầu cây màng tang quện với bột thảo quả nên có hương thơm ngon đặc biệt.. Bánh chưng sau khi luộc chín, được gia đình lựa chọn kỹ những chiếc đẹp nhất để cúng ông bà tổ tiên, phần còn lại có thể đem tặng cho người thân hoặc mời khách và dùng trong những ngày Tết.

Một phong tục đặc sắc khác của người Dao ở Tây Bắc, có truyền thống lâu đời về nghề làm thuốc tắm từ lá rừng, mỗi bài thuốc sẽ có nhiều vị khác nhau, sử dụng vào việc chữa nhiều loại bệnh khác nhau như đau xương khớp, thuốc tắm cho phụ nữ sau sinh, chữa bệnh ngoài da, đau bụng…Do vậy, ngày 30 Tết là ngày cuối cùng, tổng kết của 1 năm, cả gia đình sẽ tắm bằng bài thuốc tắm chuẩn bị riêng cho chiều 30.

Theo chị Chẻo Thị Thanh, ý nghĩa của bài thuốc tắm ngày 30 Tết là giúp xua đi mọi điều xấu cũng như bệnh tật, ốm đau và không may mắn, do đó, bài thuốc cũng là tổng hợp tất cả các vị thuốc, cả gia đình sẽ cần tắm bài thuốc này để gột rửa hết tất cả; đặc biệt với trẻ con sẽ có thêm vị thuốc ngoài da”.

Người Dao Khâu còn duy trì tục “tranh nước mới” (yang sèng uôm) vào đêm giao thừa. Đồng bào quan niệm, nước là một thành phần rất quan trọng trong cuộc sống, nước lấy đầu năm mới là nước sạch và tinh túy nhất của đất trời. Đồng bào lấy nước về đun trà để mời tổ tiên trong 5 ngày Tết.

Hôm đó, đúng 11h đêm, trong gian nhà ấm cúng của gia đình ông Tẩn Suân Chiêu, Trưởng bản Tả Phìn, mọi thứ đã sẵn sàng cho năm mới. Ông Chiêu thì đang chuẩn bị hương, giấy tiền vàng và 1 can đựng để chuẩn bị đi “tranh nước mới”. Chúng tôi theo chân ông Chiêu cùng những người đàn ông khác trong bản lên tới thượng nguồn khe suối, đúng vào lúc đồng hồ điểm 12 giờ đêm. Những người đàn ông cùng châm hương, đốt tiền vàng rồi múc nước nguồn mang về nhà.

Trên đường về nhà, ông Chiêu không quên hái một cành hoa mận trắng và một cành hoa đào. Theo lời ông Chiêu thì, chỉ có những người đàn ông làm chủ gia đình mới được đi lấy nước mới. Khi lấy nước cần châm hương là để cầu xin thần linh ở mạch nguồn này cho chúng tôi được lấy nước, giấy tiền là để trả ơn trời đất, thần linh thổ địa ở đây đã cho chúng tôi lấy đi một phần nước đó. Nước mang về để đun với lá chè rừng dâng cúng tổ tiên trong 5 ngày Tết.

Mọi tất bật của ngày 30 Tết trong gia đình người Dao, được khép lại trước bàn thờ gia tiên. Những lễ vật dâng cúng tổ tiên của người Dao khá đặc biệt, bao gồm: 1 tấm khăn trắng để phủ trước bàn thờ, 2 bình hoa, 1 bình cắm cành đào và 1 bình cắm cành lê trắng (hoặc cành mận trắng), 1 chén rượu trắng, 2 chén trà nước mới, 4 cái bánh chưng đen, 6 cái bánh dày giã tay và 1 mâm ngũ quả.

Ông Tẩn Xoang Lù - Người có uy tín bản Tả Phìn chia sẻ: “Người Dao quan niệm rằng, màu trắng của hoa mận hoặc hoa lê tượng trưng cho người con trai, màu đỏ của hoa đào tượng trưng cho người con gái trong gia đình. Một mâm cúng đầy đặn mong cho con cháu hòa thuận, gia đình nào cũng có đủ cả con gái và con trai, cuộc sống luôn đủ đầy và hạnh phúc”.

Sáng mùng 1 Tết, tất cả các thành viên trong gia đình, mặc những bộ quần áo mới mà những người phụ nữ đã có đến cả năm để thêu thùa và sắm sửa; họ chúc nhau những điều tốt đẹp nhất, rồi cùng quây quần bên bàn trà, nói chuyện và đọc sách, gần như các gia đình sẽ không ra khỏi nhà và chi tiêu gì. 

Với người Dao ở Sìn Hồ, những tục lệ cho ngày Tết cổ truyền được đồng bào gìn giữ và lưu truyền nhiều đời nay và tạo thành văn hóa truyền thống chưa mai một. Với những nét đẹp này, người Dao Khâu ở Sìn Hồ đã góp phần làm cho ngày Tết nơi núi rừng Tây Bắc đầm ấm và thêm phong phú về bản sắc văn hóa đồng bào các DTTS.