Nghi lễ chầu văn trong đạo Mẫu, hay còn gọi là hầu đồng, hiểu một cách đơn giản là hình thức diễn xướng dựa trên cách sử dụng âm nhạc mang tính tâm linh với các lời ca trau chuốt, cùng các nghi lễ nghiêm trang và hình thức múa để con người có thể giao tiếp với thần linh. 

Khác với hát ca trù, quan họ cổ hay hát xẩm - hát chầu văn hầu thánh là sự kết hợp cả dân ca và dân vũ. Hình thức hát văn cũng rất phong phú, gồm hát thờ, hát thi, hát hầu (phục vụ hầu đồng, lên đồng) và hát nơi cửa đền. Để phục vụ nghi thức hầu bóng của các thanh đồng, nhiều địa phương phát triển đội hát văn, một số ca sĩ chuyên nghiệp và không chuyên cũng chuyển hướng đi sâu vào đề tài hát văn để mưu sinh. 

Mỗi đội hát văn phục vụ hầu đồng có tới 5, 7 người, nhạc cụ để phục vụ hát văn rất phong phú; ngoài nhạc cụ cơ bản đàn nguyệt, trống, phách ra còn có sáo, tiêu, đàn thập lục, đàn nhị… Mỗi năm, không biết bao nhiêu các “vấn hầu” được tổ chức ở các cửa đền, cửa phủ to, nhỏ khác nhau theo điều kiện của từng cơ cánh nhà đồng. 

Nhìn về góc độ văn hóa, “hầu bóng” là loại hình nghệ thuật sân khấu dân gian tổng hợp mang đậm bản sắc của dân tộc Việt Nam, trong đó có âm nhạc, văn học, vũ đạo, kịch câm, mỹ thuật… Chúng tôi đã có dịp thức trắng đêm để nghe và ghi lại nội dung các bài hát văn ở đền Suối Mỡ, huyện Lục Nam (Bắc Giang) thấy rằng, về cơ bản, các bài hát văn đều có nội dung ca ngợi đất nước, quê hương, đời sống mới, với những chất liệu âm nhạc đặc sắc, tươi vui, sống động được chắt lọc từ âm nhạc cổ truyền. 

Một điều đặc biệt, các thanh đồng và cung văn không cần phải tập luyện để khớp với nhau mà hoàn toàn diễn theo ngẫu hứng. Có những giá hầu “bốc đồng” làm cho khán giả dự hầu cùng vỗ tay nhún nhảy vui nhộn như mình đang trong vai diễn. Chỉ một vuông chiếu làm sân khấu với những đạo cụ đơn giản như, đao, kiếm gỗ, mồi nến, quạt giấy, dải lụa, hương, nến… vậy mà hàng chục các bóng Quan lớn, Chầu bà, ông Hoàng, bà Chúa, Thánh Cậu, Tiên Cô được các thanh đồng thể hiện làm cho người dự lễ xem hầu bị mê mẩn hút hồn. 

Một vấn hầu Thánh có thể xem là chương trình biểu diễn nghệ thuật tâm linh, trong đó diễn viên là thanh đồng, các nhạc công là cung văn. Những người tham dự “hầu” được thưởng thức một buổi văn nghệ, thỏa mãn nhu cầu tâm linh. Ngoài ra, đi “hầu” ở nơi xa mọi người được thăm quan các danh lam thắng cảnh cho tinh thần thoải mái sau những ngày lao động vất vả. 

Giữ gìn bản sắc

Để đánh giá khách quan về “hầu bóng” phải nhìn bằng góc độ văn hóa và khoa học, không nên nhìn phiến diện một chiều. Về giá trị tinh thần, mỗi lần tổ chức đi hầu Thánh, các “Đồng anh, Lính chị” trong cơ cánh nhà đồng có dịp được họp mặt, để cùng nhau dâng lễ gửi gắm nguyện ước của mình vào cõi tâm linh mong được giải hạn, trừ tai ương, cầu cho cuộc sống gặp vạn sự tốt lành. Đối với những cuộc tổ chức đi hầu ở cửa Mẫu được cùng nhau du ngoạn thăm quan các di tích, danh lam thắng cảnh của đất nước; được trực tiếp nhận từ tay của bóng các bậc “thần tiên” ban cho “phẩm lộc”; được thưởng thức “văn nghệ tâm linh”. 

Nghiên cứu về “hầu bóng”, phần lớn các nhà nghiên cứu đều công nhận đây là loại hình văn hóa nghệ thuật dân gian cần được bảo tồn; nhưng cũng có những ý kiến cho rằng một số hình thức đã bị biến tướng thành mê tín dị đoan, nặng về vật chất. Một số người dân thiếu hiểu biết hoặc hiểu chưa đúng về tín ngưỡng thờ Mẫu và giá trị đích thực của nghi lễ “hầu bóng” nên bị lợi dụng. Việc hầu Thánh đôi khi đã trở thành miễn cưỡng, so sánh “hầu to, hầu nhỏ” làm mất đi tính thiêng và những giá trị văn hóa tốt đẹp vốn có, dẫn đến tốn kém, lãng phí. Đối với một số người làm nghề hát văn không còn giữ đạo như cổ xưa. Lời văn được sáng tạo thêm kiểu “mơi tiền” của các thanh đồng. Nếu giá hầu “ban khen, ban thưởng” nhiều thì văn hát càng “bốc”; ngược lại nếu Thanh Đồng nào hầu “khiêm tốn” thì văn thường bị… “mất điện”...

Để góp phần định hướng bảo tồn nghệ thuật hát chầu văn trong tín ngưỡng thờ Mẫu và quản lý định hướng trào lưu sinh hoạt văn hóa tâm linh theo đúng đường lối của Đảng, ngành chuyên môn cần nghiên cứu biên soạn một số làn điệu cơ bản của hát chầu văn mời các nghệ nhân tham gia dạy trong trường văn hóa nghệ thuật. Tổ chức các câu lạc bộ ở một số địa phương có phong trào hát văn duy trì sinh hoạt thường xuyên. Tiếp tục duy trì liên hoan diễn xướng chầu văn tại lễ hội có truyền thống gắn với nghi lễ này. 

Tổ chức các cuộc hội thảo, tuyên truyền để các tầng lớp Nhân dân hiểu đúng về tín ngưỡng thờ Mẫu để họ tự điều tiết các hành vi của mình trong niềm tin thờ Mẫu, hạn chế những hình thức mê tín, dị đoan. Tiếp tục sưu tầm nghiên cứu các bài hát chầu văn để bổ sung vào kho tàng văn hóa phi vật thể. Tổ chức các chuyên đề tập huấn để định hướng nhận thức giữ gìn văn hóa tín ngưỡng dân gian của dân tộc ta đối với những thầy bói, thầy cúng, cung văn...