Làng nghề đất tốt

Nhiều người khi đến Thừa Thiên - Huế hẳn không quên phố cổ Bao Vinh, khu phố nhỏ một thời phồn thịnh nay đã suy tàn, nhưng vẫn còn nét đài các xa xưa giống như Hội An. Phía tây phố cổ là một cánh đồng làng Địa Linh (thuộc xã Hương Vinh, Hương Trà, Thừa Thiên- Huế), đất đai phì nhiêu, đặc biệt đất sét rất tốt để làm gạch, ngói và một món hàng không thể thiếu trong ngày Tết: ông Táo đất. Thời các vua Nguyễn cho đặt tại đây một công xưởng để lấy đất tốt làm gạch, tên gọi là “Nê ngoã tượng cục”. Hầu hết các công trình của di tích Huế ngày nay đều làm từ đất (gạch) nơi đây. Theo sách “Ô châu cận lục”, cái tên làng “Địa Linh” là do vua thấy đất tốt mà ban cho.

Về làng nghề Địa Linh còn cách 1 cây số nữa mới đến cổng làng nhưng thoảng trong gió lộng đã ngửi thấy mùi trấu và củi cháy khét, mùi đất nung. Đi qua những hàng dậu thưa, sẽ thấy những sân phơi tầng tầng lớp lớp ông Táo đất. Mặc cho thị trường biến động, ba anh em “nhà ông Táo” ở làng Địa Linh (Võ Văn Đức) vẫn cần cù đốt những mẻ lò trong năm cũ; sẵn sàng để đưa những ông Táo thơm mùi đất mới đến với mọi bếp lửa gia đình đón Tết truyền thống.

Ông Võ Văn Đức, chủ lò ông Táo Địa Linh vừa xắn đất, vừa nói chuyện: “Do quan niệm coi trọng bộ tượng thờ ba ông Táo đất nung, hết một năm cũ, cần phải mua lại bộ mới nên nghề làm ông Táo của làng Địa Linh vẫn tồn tại. Dù biết nếu chỉ mưu sinh bằng nghề này thì chưa lo được cái Tết đủ đầy nhưng một số hộ dân vẫn ham làm”.

Theo nhà nghiên cứu Trần Đại Vinh “phong tục tập quán lâu đời của người Huế là coi trọng giá trị phong thủy của cái bếp, không kém gì bàn thờ tổ tiên và cửa ngõ. Cả ba yếu tố này nếu tốt đẹp, tổng hợp lại sẽ cấu thành sự hưng thịnh, may mắn, hạnh phúc cho mọi người trong gia đình”. Bởi vậy xưa nay, dù khá giả hay nghèo khó, 23 tháng Chạp hằng năm, nhà nhà đều làm lễ cúng đưa ông Táo về trời. Với những gia đình kinh doanh, buôn bán phát đạt thường tổ chức lễ cúng ông Táo linh đình, cỗ bàn thịnh soạn.

Mâm cỗ cúng ông Táo của người Huế đơn giản, chỉ có một đĩa xôi trắng lớn, một miếng thịt nọng heo luộc, ít hoa quả, cau và trầu, rượu; nếu trong nhà có trẻ con thì cúng thêm một con gà trống luộc nữa. Người Huế không bao giờ cúng cá chép vì “kiêng” (đa số đi chùa và thờ Phật). Còn những người thờ cúng tổ tiên thì lại tin sự tích cá chép hoá rồng, mà rồng là con vật linh thiêng, không được ăn.

Khoảng 20 tháng Chạp âm lịch trở đi, các bà nội trợ đi chợ hàng mã mua một bộ đồ giấy cúng Táo quân, gồm có hai cái mũ “cánh chuồn” đàn ông và một mũ đàn bà. Mũ dành cho ông Táo thì có hai cánh chuồn, mũ Táo bà không có cánh chuồn. Lại thêm ba cái áo thụng màu sắc sặc sỡ và ba đôi hia. Sau khi lễ cúng hoàn tất, ba ông bà Táo cũ được chủ nhà đem bỏ ở một góc đình, miếu hoặc cây cổ thụ nào đó.

Chị Hoàng Thị Gái làm thợ đốt lò nung ông Táo cho biết  “Sản phẩm ông Táo làng Địa Linh theo truyền thống có hai hình thức. Thứ nhất là ba ông Táo rời, kích cỡ lớn và tầm trung bình. Bộ cao lớn có thể dùng thay kiềng bắc xoong, nồi nấu nướng hàng ngày. Nông dân ưa chuộng loại này, tiện dụng để đun thổi bằng củi hay rơm rạ. Thứ hai là bộ ba ông Táo liền nhau, nhỏ cỡ bàn tay, để thờ mà thôi”.

Để hoàn thành được một bức tượng ông Táo, đòi hỏi thực hiện nhiều công đoạn tỉ mỉ. Thông thường, công đoạn nhồi đất sét cho mịn là nặng nhọc nhất. Phải có đến ba người trai tráng khoẻ mạnh làm công việc này. Ông Đức bảo: “Một xe đất sét tốt như vầy khoảng 4 tấn, mua hết 700 ngàn đồng”. Khối đất trộn với nước, chia thành từng khối nhỏ, nhồi đến khi nào mềm nhão và lấy hai ngón tay vê vê thấy mịn là được”.

Sau khi cho đất vào khuôn, nén chặt và gạt bỏ đi phần đất thừa bên ngoài, bộ ông Táo hoàn thành, đất còn mềm sẽ đem ra sân phơi, đợi khô sẽ quét sơn lên ông Táo màu cánh gián nhạt. Những người thợ sơn hay vẽ ông Táo lành nghề mỗi ngày có thể quét khoảng một ngàn ông Táo, tiền công khoảng 250 ngàn đồng/ngày. Bộ ông Táo chỉ bán được trong tháng Chạp, nhưng phải làm từ mùa hè, để phơi nắng tốt. “Mỗi bộ tượng bán với giá hơn 5.000đ, trừ tất cả chi phí từ đất, màu sơn, bao bì… thì lãi 2.000đ/bộ”, cậu bé Võ Văn Quang, cháu nội ông Đức cho biết như vậy.

Nghề làm ông Táo ở Địa Linh đã có từ thời Chúa Nguyễn vào kinh đô Phú Xuân. Nhưng hiện nay, do tục lệ thờ ông Táo trong bếp đã không còn được chú trọng, nên nghề truyền thống này cũng đang có nguy cơ mai một. Hiện, trong làng Địa Linh chỉ còn vài hộ bám trụ với nghề.