Từ bao đời nay, tượng nhà mồ mang giá trị văn hóa tâm linh độc đáo đã gắn bó với đồng bào các dân tộc thiểu số (DTTS) Tây Nguyên. Theo quan niệm của đồng bào, tượng nhà mồ hàm chứa khát vọng nhân sinh tiếp diễn ở thế giới bên kia. Những bức tượng hình người với đủ mọi sắc thái, biểu hiện cảm xúc vui, buồn, khổ đau, hạnh phúc, hay tượng con thú, cây cỏ được đặt tại nhà mồ để bầu bạn với người dưới mộ.

Nghệ thuật dành cho người đã khuất

Tượng nhà mồ, là tác phẩm điêu khắc có tính nghệ thuật đặc sắc dùng cho lễ bỏ mả (pơ thi)- nghi lễ quan trọng nhất trong nghi lễ vòng đời của đồng bào các DTTS ở Tây Nguyên. Nghi lễ thể hiện cuộc chia ly cuối cùng giữa người sống và người chết để tiễn đưa linh hồn về thế giới bên kia.

Nghệ nhân tạc tượng Y Thái Êban, buôn Kmrơng Prông B, xã Ea Tu, TP. Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk chia sẻ: Tượng nhà mồ thường mang dáng vẻ hoang sơ, không theo khuân mẫu, không cần chuẩn xác tỉ lệ, kích thước, mà quan trọng nhất là người làm tượng phải gửi gắm thông điệp, ý nghĩa vào trong đó. Được tạo ra một cách ngẫu nhiên theo cảm hứng của người làm tượng, nhưng mỗi bức tượng mang ý nghĩ riêng. Ví dụ như tượng ngồi hai tay chống cằm thể hiện người chồng hay vợ luôn nhớ thương người đã mất. Còn tượng ẵm con biểu hiện người vợ, người mẹ đi tìm chồng, chờ chồng…

“Điểm đặc biệt nhất trong các bức tượng, chính là sự biểu đạt trên khuôn mặt. Nó không những thật mà phải còn giàu cảm xúc, chỉ cần nhìn vào là hiểu được thông điệp của bức tượng", nghệ nhân Ê ban chia sẻ.

Nghệ nhân Ưu tú Ksor Krôh ở xã Ia Ka, huyện Chư Păh (Gia Lai) cũng chia sẻ, tượng gỗ dân gian gắn liền với nhà mồ và lễ pơ thi (bỏ mả). Tượng nhà mồ được dựng lên trong lễ bỏ mả để bầu bạn với người đã khuất. Vì thế, việc đẽo tượng là việc nghĩa tình và cũng không ai phán xét tượng đẹp, xấu bởi tượng gắn với đời sống tâm linh của đồng bào DTTS Tây Nguyên.

Theo quan niệm xưa, tượng nhà mồ phải làm trong rừng và phải thực hiện một cách bí mật trước khi lễ bỏ mả diễn ra. Rồi đưa tượng đến ngôi mả làm lễ, dựng tượng làm lễ cúng, đây là nghi lễ cuối cùng của vòng đời một con người. Sau nghi lễ người thân, gia quyến không còn ra thăm mộ nữa hay thờ cúng gì nữa.

Tượng nhà mồ gắn kết với nhà mồ, tạo thành một khối kiến trúc độc đáo của người Tây Nguyên dành cho người đã khuất. Không gian nhà mồ và tượng nhà mồ chứa đựng nét văn hóa tâm linh của đồng bào DTTS Tây Nguyên.

Gía trị gốc đang dần mờ nhạt

Tượng nhà mồ là tác phẩm mang nghệ thuật phục vụ đời sống tâm linh, thể hiện nghệ thuật điêu khắc có một không hai ở xứ sở đại ngàn này. Bởi tạc tượng nhà mồ không cần bản vẽ phác họa, không máy móc hỗ trợ, người nghệ nhân tưởng tượng trong đầu rồi dùng rìu, đục, dao... để tỉ mỉ đẽo, gọt biến những khúc gỗ vô tri thành những tác phẩm nghệ thuật mang đậm bản sắc văn hóa.

Tuy nhiên, ngày nay, các khu nghĩa địa của đồng bào các DTTS Tây Nguyên đang dần vắng bóng tượng nhà mồ. Những ngôi mộ xây bằng bê tông cốt thép đang thay thế nhà mồ truyền thống. Người biết tạc tượng nhà mồ cũng dần ít đi và tượng nhà mồ dần mai một trong đời sống của đồng bào DTTS nơi đây.

Việc khôi phục lại nghệ thuật tạc tượng gỗ góp phần làm sinh động thêm đời sống, nét đẹp văn hóa của người Ê Đê. Tuy nhiên, trên thực tế hiện nay, để khôi phục và phát triển nghệ thuật tạc tượng gỗ là rất khó, bởi nguồn gỗ khan hiếm. Chỉ có thể phục dựng nghệ thuật tạc tượng trong ngày hội văn hóa, hội thi tạc tượng bảo tồn và giúp cho du khách, quần chúng Nhân dân biết thêm về nghệ thuật này”.

Ông Đặng Gia DuẩnPhó Giám đốc Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk

Già Ama Phương (SN 1951), trú buôn Buôn Đôn, xã Krông Na, huyện Buôn Đôn, tỉnh Đắk Lắk cho biết: tượng nhà mồ thể hiện tình thương, tấm lòng của người sống đối với người đã khuất. Mỗi bức tượng mang ý nghĩa khác nhau. 

Đối với đồng bào M’nông ở Buôn Đôn, tượng con công đặt tại nhà mồ vì mong muốn người chết sẽ biến thành con chim đẹp nhất, lớn nhất. Tượng ngà voi tượng trưng cho vùng đất săn bắt, thuần dưỡng voi rừng. Ngôi mộ có tượng voi, chứng tỏ khi còn sống, người nằm dưới mộ đã có công lao thuần dưỡng, chăm sóc voi, cuộc sống gắn liền với con voi.

“Ngày xưa, ngôi mộ nào cũng có tượng nhà mồ. Bây giờ chỉ những gia đình có điều kiện mới làm được. Tượng nhà mồ đã mai một rất nhiều, tượng vắng bóng ở các khu nhà mồ. Thế hệ chúng tôi còn biết gốc tích để kể lại, mai này thế hệ tôi mất hết đi thì không còn ai biết đến tượng nhà mồ, bản sắc văn hóa này cũng biến mất", già Phương lo lắng nói

Theo báo cáo của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đắk Lắk, toàn tỉnh có 606 buôn đồng bào DTTS tại 15 huyện, thị xã, thành phố. Trong tổng số 11.835 nghệ nhân thuộc các loại hình di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn tỉnh, thì nghệ nhân tạc tượng hiện có 312 người.

Ông Đặng Gia Duẩn, Phó Giám đốc Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk bộc bạch: Trước đây, những nghĩa địa của người Ê Đê có rất nhiều tượng nhà mồ để thể hiện tình cảm của người sống. Tạc được tượng nhà mồ phải là nghệ nhân rất đặc biệt thì bức tượng mới có cảm xúc.

Chính vì vậy, tượng nhà mồ trở thành hiện vật văn hóa đặc trưng của đồng bào Tây Nguyên. Hiện nay, các địa phương, nghệ nhân đang tìm cách để đưa tượng nhà mồ đến các khu, điểm du lịch. Ở đó, du khách được giới thiệu, được tìm hiểu về nghệ thuật điêu khắc đặc biệt này...

Bài 2: Tìm không gian mới cho tượng nhà mồ