Bản sắc văn hóa đứng trước nguy cơ mai một

Lũng Niêm là xã nằm trong vùng lõi của Khu bảo tồn Thiên Nhiên Pù Luông, thuộc huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hoá; Địa hình chủ yếu là núi cao với hơn 98% đồng bào dân tộc Thái sinh sống.

Nghề dệt thổ cẩm bắt đầu xuất hiện ở thôn Lặn Ngoài, xã Lũng Niêm từ thế kỷ XVIII (khoảng năm 1749). Trải qua hàng trăm năm hình thành và phát triển, bắt đầu từ khi thôn Lặn Ngoài mới thành lập với thế hệ dòng họ Hà và dòng họ Lò.

Trang phục của người Thái ở thôn Lặn Ngoài do chính tay những người phụ nữ nơi đây dệt nên. Với người Thái, dệt vải là công việc hết sức quan trọng mà cô gái nào cũng phải biết. Đến khi lấy chồng, các cô gái phải có những bộ váy, áo, trang phục tự tay mình dệt để mang về nhà chồng. Bởi thế mà các cô gái ở thôn Lặn Ngoài ai cũng biết dệt vải và các kỹ năng may vá, thêu thùa, công việc dệt vải được trau dồi từng ngày.

Bà Lò Thị Dân (70 tuổi) là một trong những người cao tuổi nhất hiện nay còn làm nghề dệt thổ cẩm tại thôn Lặn Ngoài cho biết: Để sản xuất ra được sản phẩm thổ cẩm phải qua rất nhiều khâu, chủ yếu là sản xuất thủ công. Đầu tiên là trồng, chăm sóc và thu hoạch bông. Quả bông được tách ra, rồi dùng dụng cụ bật cho những sợi bông tơi và nhuyễn, thành dạng thô. Bông bật xong được đưa vào dụng cụ cán để tạo sự liên kết giữa các sợi bông. Sau khi cán, bông được vò thành từng nắm nhỏ rồi dùng dụng cụ để kéo thành sợi dài. Sợi bông được kéo xong, tiếp tục được đưa vào xa kéo sợi để xe bông thành chỉ. Sau đó, sợi được cuộn thành những cuộn chỉ to.

Để tấm vải có màu sắc, trước khi dệt, bà con vào rừng tìm một số loài cây để lấy lá, lấy vỏ, lấy rễ để làm màu đem về nấu cho đến khi nước có màu sắc rồi nhúng cuộn sợi vào nước khoảng 30 phút, sau đó đem phơi khô.

Mỗi loại cây có một màu sắc, để có nhiều màu, dùng nhiều loại cây khác nhau hoặc pha chế để phối màu theo kinh nghiệm dân gian. Sợi được ngâm màu và phơi khô, đảm bảo độ săn, dai, bền và chắc sẽ được mắc vào khung cửi để dệt nên những tấm vải theo ý muốn của người dệt.

Đến công đoạn dệt cũng đòi hỏi sự khéo léo của đôi tay, sự nhịp nhàng của đôi chân và tinh tế của đôi mắt để làm nên những sản phẩm có đường nét nhuần nhuyễn, màu sắc hài hòa, hoa văn tinh xảo, mang bản sắc dân tộc Thái ở huyện Bá Thước.

Mặc dù mang trong mình bản sắc văn hóa dân tộc, thế nhưng cùng với sự phát triển của xã hội, nghề dệt thổ cẩm tại thôn Lặn Ngoài, xã Lũng Liêm cũng không tránh khỏi “số phận” như những nghề truyền thống khác. Đã có giai đoạn nghề dệt thổ cẩm nơi đây đứng trước nguy cơ bị mai một.

Nỗ lực “hồi sinh” nghề truyền thống

Để khôi phục làng nghề truyền thống, chính quyền tỉnh Thanh Hóa, huyện Bá Thước, xã Lũng Niêm và người dân đã thực hiện nhiều giải pháp để phát huy hiệu quả nghề dệt, tạo sinh kế bền vững cho Nhân dân, như: xây dựng mô hình trồng dâu nuôi tằm, trồng cây bông để lấy sợi phục vụ dệt thổ cẩm...

Năm 2021, thôn Lặn Ngoài, xã Lũng Niêm được UBND tỉnh Thanh Hóa công nhận là “Làng nghề truyền thống dệt thổ cẩm”. Các loại sản phẩm của nghề dệt thổ cẩm chủ yếu như: Vải thổ cẩm, khăn, mũ, quần áo, gối, túi thổ cẩm, khăn trải bàn, đệm ghế… Những năm gần đây, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa đã phối hợp với huyện Bá Thước tổ chức tập huấn về phương pháp bảo tồn, phát huy nghề thêu, dệt hoa văn trên trang phục truyền thống cho hàng trăm học viên tại các xã Ban Công, Thành Lâm, Thành Sơn, Cổ Lũng, Lũng Niêm, Lũng Cao... 

Ngoài ra, từ nguồn kinh phí của đề án "Bảo tồn, phát triển nghề, làng nghề truyền thống vùng đồng bào DTTS Thanh Hóa giai đoạn 2016-2020", huyện Bá Thước đã hỗ trợ phục hồi khung dệt cho hàng chục hộ gia đình; hỗ trợ người dân giới thiệu và quảng bá các sản phẩm thổ cẩm qua các hội chợ, các kênh thương mại...

Sinh ra trong một gia đình dân tộc Thái ở xã Lũng Niêm, huyện Bá Thước, Thanh Hóa, chị Hà Thi Dung từ nhỏ đã nuôi dưỡng tình yêu với nghề dệt thổ cẩm quê hương.

Chị Dung tâm sự: Những năm 2000, do cơ chế thị trường có nhiều thay đổi, bà con trong bản đi làm ăn ở nhiều nơi, nên phần lớn phụ nữ trong bản đã bỏ nghề dệt. Năm 2006, với quyết tâm khôi phục nghề truyền thống, chị đã đứng ra tổ chức dạy nghề cho chị em, đồng thời mở cơ sở dệt may tại địa phương.

Thế nhưng mọi việc không hề suôn sẻ như dự tính. Những ngày đầu, chị Dung phải đối mặt với muôn vàn khó khăn, từ tay nghề non yếu đến trang thiết bị thô sơ… cản trở rất lớn đến quá trình sản xuất. Nhưng với niềm đam mê của bản thân, sự ủng hộ của gia đình, bạn bè và hỗ trợ của chính quyền địa phương, chị Dung đã vượt lên những khó khăn để quyết tâm gắn bó với nghề. Nhờ mạnh dạn đầu tư, tìm tòi, học hỏi, đến nay chị Hà Thị Dung đã có thu nhập ổn định 20 triệu đồng/tháng, tạo việc làm cho 40 phụ nữ tại xã Lũng Niêm, giúp đỡ 10 chị em lấy sản phẩm đi tiêu thụ tại các điểm du lịch trên địa bàn huyện.

Nếu như ngày xưa những sản phẩm dệt thổ cẩm chỉ được tạo ra để phục vụ nhu cầu sinh hoạt hằng ngày của người dân địa phương, thì nay các sản phẩm này đã trở thành mặt hàng được nhiều du khách lựa chọn khi đến tham quan, trải nghiệm.

Việc duy trì và phát triển nghề dệt thổ cẩm ở thôn Lặn Ngoài đã thu hút đông đảo khách du lịch đến tham quan, mua sắm các sản phẩm từ thổ cẩm, góp phần tăng thêm thu nhập cho người dân, đồng thời gìn giữ nét văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Thái nơi đây.

Bà Hà Thị Thoi, Bí thư Đảng ủy xã Lũng Niêm, huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa cho biết: Thôn Lặn Ngoài có 138 hộ thì có 83 hộ làm nghề dệt thổ cẩm truyền thống, tạo việc làm cho 215 lao động, trong đó có 88 lao động là hội viên phụ nữ trực tiếp tham gia dệt thổ cẩm, 90 lao động tham gia gián tiếp. Toàn thôn Lặn Ngoài có 71 khung cửi dệt thổ cẩm và 13 điểm trưng bày sản phẩm.

Để phát triển nghề dệt thổ cẩm của thôn Lặn Ngoài vươn xa, huyện Bá Thước đã lựa chọn các sản phẩm tham gia các hội chợ, triển lãm trong và ngoài tỉnh. Đặc biệt đầu năm 2019, sản phẩm dệt thổ cẩm của thôn đã vinh dự được tham gia trưng bày tại Lễ hội Văn hóa thổ cẩm Việt Nam lần thứ nhất tại tỉnh Đắk Nông và đã đạt loại A; cuối năm 2019 đạt giải B tại Lễ hội thổ cẩm tỉnh Điện Biên.

Ông Bùi Văn Tùng, Chủ tịch UBND xã Lũng Niêm cho biết: Nhờ có nghề dệt thổ cẩm truyền thống, nên thu nhập bình quân của mỗi lao động trong thôn Lặn Ngoài hằng năm đạt khoảng 52 triệu đồng. Năm 2023, thực hiện Dự án 6 thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2025, xã Lũng Niêm đã có thêm kinh phí để tổ chức các lớp truyền dạy nghề, hỗ trợ khung cửi, máy móc cho người dân; xây dựng nhà sàn trưng bày sản phẩm tại vị trí sân vận động thôn..., góp phần bảo tồn và phát triển nghề dệt thổ cẩm ngày càng bền vững.