Di sản nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc đền tháp

Di tích đền tháp Champa được xây dựng dọc khắp các tỉnh Duyên hải Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Đối tượng được thờ phụng trong đền tháp là các vị thần của Ấn Độ giáo như Brahma, Visnu, Siva, bò thần Nadin và các biểu tượng Linga - Yoni. Ngoài ra, còn có các nữ thần, các thần linh, linh vật và Anh hùng dân tộc khi chết đi được người Chăm phong thần. Về kiến trúc tôn giáo, có 2 trung tâm thánh địa lớn là Thánh địa Mỹ Sơn (Quảng Nam) và Thánh địa Cát Tiên (Lâm Đồng). Tại Ninh Thuận và Bình Thuận, người Chăm còn tiến hành cúng kính hằng năm trên đền tháp Po Klaong Garay, Po Ramê (Ninh Thuận), đền tháp Po Dam và Po Sah Anaih (Bình Thuận).

Các đền tháp ở Ninh Thuận và Bình Thuận được tôn vinh là di sản văn hóa sống. Đền tháp Hòa Lai và Po Klaong Garay đã được Thủ tướng Chính phủ trao Bằng xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2016. Những đền tháp Chăm có giá trị về lịch sử, nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc được đặt ngang hàng với Angkor Wat của Campuchia, Wat Phu của Lào và Borobudur của Indonesia. Phát huy giá trị di sản văn hóa Chăm, các đền tháp đã được chọn làm điểm đến, khai thác giới thiệu với du khách trong và ngoài nước nhằm phát triển du lịch cho địa phương. Hơn thế nữa, di tích đền tháp là điểm tham quan du lịch văn hóa tâm linh hấp dẫn, tạo cầu nối, liên kết phát triển du lịch xuyên quốc gia.

Di sản văn hóa tôn giáo

Người Chăm tiếp nhận nhiều tôn giáo, hình thành bản sắc văn hóa độc đáo và đa dạng. Trong đó, có cộng đồng Chăm Bàlamôn, cộng đồng Chăm Bàni và cộng đồng Chăm Islam.

Theo kết quả Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019, dân số người Chăm là 178.948 người. Trong đó, người Chăm theo tôn giáo Bàlamôn là 64.547 người. Tại Ninh Thuận, cộng đồng người Chăm Bàlamôn sinh sống thành 15 palei (tương đương với đơn vị thôn/làng). Hoạt động kinh tế chủ yếu của người Chăm là làm nông nghiệp trồng lúa nước và chăn nuôi. Trong sinh hoạt văn hóa, người Chăm Bàlamôn còn bảo tồn nhiều lễ hội truyền thống, tập tục cúng tổ tiên. Hằng năm, các chức sắc như Po Adhia (Cả sư, trụ trì đền tháp), bà Pajau (bà bóng), ông Kadhar (thầy kéo đàn kanyi và hát thánh ca) và ông Camanei (ông Từ, người quản lý y trang và thực hành nghi thức tắm tượng thần) tiến hành mở cửa tháp để các tín đồ mang lễ vật lên tháp dâng cúng thần linh.

Bên cạnh việc thờ phụng thần linh trên đền tháp, người Chăm Bàlamôn còn tổ chức nhiều tập quán tín ngưỡng liên quan đến lễ nghi nông nghiệp. Trong đó, có tín ngưỡng thờ Thần Lúa, được người Chăm coi trọng như là người mẹ của sự sung túc và hạnh phúc. Tín ngưỡng thờ thần lúa không chỉ xuất hiện trong văn hóa các tộc người ở Việt Nam, mà còn xuất hiện trong các quốc gia Đông Nam Á có nền sản xuất nông nghiệp trồng lúa nước.

Cộng đồng Chăm Bàni sinh sống ở Ninh Thuận và Bình Thuận. Mỗi làng xây dựng một thánh đường (Sang magik) cho các tín đồ đến sinh hoạt và hành lễ. Đối tượng thờ phụng chính của người Chăm Bàni là Allah phát âm tiếng Chăm thành Awluah. Song song với việc thờ phụng đấng tối cao Awluah, người Chăm Bàni còn tập quán cúng kính tổ tiên (Éw muk kei) và các Yang thuộc hệ thống thần linh trên đền tháp. Đây là đặc điểm riêng chỉ người Chăm Bàni ở Ninh Thuận và Bình Thuận còn thực hành trong đời sống tín ngưỡng. Mỗi một dòng tộc cử ra một đại diện đứng vào hàng ngũ chức sắc Acar để tu hành, học tiếng Ả Rập qua quyển kinh Koran, tham gia hành lễ trong thánh đường và chăm lo việc hôn nhân, tang ma cho dòng tộc.

Chức sắc Acar chia ra nhiều cấp bậc từ thấp lên cao, bao gồm: Acar, Madin, Katip, Imam và Po Gru là người đứng đầu trong hàng giáo phẩm. Po Gru có vai trò tối cao quản lý và chỉ đạo toàn bộ các hoạt động liên quan đến tín ngưỡng, tôn giáo của người Chăm Bàni. Mỗi thánh đường có một vị Po Gru điều hành, khi Po Gru qua đời thì mới tôn chức Po Gru khác lên thay thế. Ngoài sinh hoạt tôn giáo tại thánh đường, người Chăm Bàni còn tổ chức lễ hội đầu năm mới (Rija Nagar) và các lễ múa trong hệ thống lễ Rija. Mặc dù, cộng đồng Chăm Bàni không tự nhận mình là người Hồi giáo nhưng vẫn thực hành việc thờ phụng đấng tối cao Awluah, lưu truyền quyển kinh Koran viết bằng tiếng Ả Rập và hành lễ chay tịnh vào tháng Ramâwan (Ramadan) như các tín đồ Hồi giáo trên thế giới. Bản sắc đó nói lên tính đặc thù riêng của người Chăm trong việc tiếp biến văn hóa Hồi giáo ở Đông Nam Á.

Cộng đồng Chăm Islam sinh sống tập trung nhiều ở các tỉnh An Giang, Tây Ninh, TP. Hồ Chí Minh, Đồng Nai và Ninh Thuận. Riêng tại NinhThuận, tôn giáo Islam chỉ phát triển từ những năm đầu thập niên 60 của thế kỷ XX. Hiện nay, ở Ninh Thuận đã có 4 thánh đường (Masjid) được đặt tên theo thứ tự số Thánh đường Hồi giáo 101, 102, 103 và 104. Người Chăm Islam có mối quan hệ mật thiết với cộng đồng Islam quốc tế. Đặc biệt là các nước ở Trung Đông, Indonesia và Malaysia.

Sự đa dạng về văn hóa và tôn giáo trong cộng đồng người Chăm ở Việt Nam là phương tiện thuận lợi để gắn kết về mặt kinh tế, văn hóa và giáo dục với cộng đồng ASEAN. Người Chăm Islam tiếp cận được với giáo dục tại Indonesia, Malaysia, Ả Rập thông qua con đường du học. Sau thời gian học tập, các du học sinh có cơ hội tìm việc làm tại các quốc gia Trung Đông, Đông Nam Á hay làm việc tại các công ty nước ngoài đóng tại Việt Nam, làm việc cho các đại sứ quán các nước có cùng chung tôn giáo Islam. Vì vậy, chính cộng đồng Islam sẽ kết nối với cộng đồng ASEAN trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa và giáo dục. Đồng thời, cộng đồng Chăm Islam ở Việt Nam là trung tâm điểm để các nước ASEAN tìm đến tham quan, thúc đẩy hoạt động du lịch ở các địa phương phát triển.

Ngoài các di sản trên, người Chăm còn có hệ thống di sản lễ hội trên các đền tháp và các lễ nghi dòng tộc. Nổi bật nhất là Lễ hội Katê, Lễ hội Ramâwan và Lễ hội Rija Nagar. Khai thác và phát huy các giá trị văn hóa Chăm để làm cầu nối nhằm gắn kết với cộng đồng ASEAN là một con đường ngắn và thuận lợi nhất để hội nhập và phát triển.