Lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam luôn gắn liền với công cuộc chinh phục thiên nhiên. Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, những kinh nghiệm quý báu về ứng phó với thiên nhiên của Nhân dân đã được đúc kết, trở thành nét văn hóa của người Việt. Đây là nguồn lực nội sinh cần được phát huy trong PCTT, từ đó giảm nhẹ rủi ro, hạn chế thiệt hại do thiên tai gây ra.

Kinh nghiệm truyền đời

Chắc hẳn, đã là người dân Việt Nam, không ai không biết về câu chuyện Sơn Tinh, Thủy Tinh. Đây là một truyền thuyết quen thuộc trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam. Sơn Tinh là hiện thân của vị thần núi cai quản núi rừng, di dời những ngọn núi để ngăn cản dòng nước dâng lên. Nước lên bao nhiêu, Sơn Tinh cho nâng núi lên bấy nhiêu. Đây chính là hình ảnh sống động về kỳ tích của Nhân dân ta đắp đê phòng lụt để chinh phục thiên nhiên.

Với Thủy Tinh, vị thần cai quản biển cả có khả năng hô phong hoán vũ. Thủy Tinh chính là đại diện cho hiện tượng thiên nhiên mưa bão, lũ lụt đe dọa đến tính mạng con người xảy ra hằng năm.

Truyền thuyết về Sơn Tinh, Thủy Tinh là bản hùng ca trị thủy của dân tộc Việt Nam trong buổi đầu xây dựng đất nước. Trải qua chiều dài lịch sử, song ý nghĩa cốt lõi của câu chuyện vẫn còn mang đậm giá trị đến tận bây giờ.

Cùng với khát vọng chế ngự thiên nhiên, Nhân dân Việt Nam còn có nhiều kinh nghiệm ứng phó với thiên tai. Từ thửa xa xưa, công tác phòng, chống thiên tai (PCTT) đã luôn gắn liền với đời sống văn hóa tinh thần của người dân Việt Nam. Điều này được thể hiện rõ nét qua lời ca, tiếng hát, tục ngữ, hò, vè… đến những kinh nghiệm dân gian trong dự báo thiên tai, bão, lũ, như: “Chuồn chuồn bay thấp thì mưa, bay cao thì nắng, bay vừa thì râm”; “Lúa chiêm lấp ló đầu bờ, hễ nghe sấm động phất cờ mà lên”; “Sấm chớp đằng Đông gió giật bão giông, sấm chớp đằng Tây lũ cuốn thượng nguồn”; hay “theo kinh nghiệm của đồng bào dân tộc Thái, năm nào cây muỗm sai quả, năm đó có mưa bão nhiều”…

Cùng với khát vọng chế ngự thiên nhiên, Nhân dân Việt Nam còn có nhiều kinh nghiệm làm thủy lợi, đắp đê, đào mương, ứng phó với thiên tai. Điều này thể hiện qua truyền thuyết dân gian về Thánh mẫu Liễu Hạnh - 1 trong 4 vị thánh Tứ bất tử của Việt Nam. Bà đã ủng hộ tiền của và công sức giúp dân đắp đê ngăn nước Đại Hà từ bên kia phía núi Tiên Sơn (nay là núi Gôi) đến Tích Nhi (nay là đường đê Ba Sát, nối Quốc lộ 10 chạy dọc xã đến ngã ba Vọng và chính là con đường nối di tích Phủ Dầy với Phủ Quảng Cung). Cùng với việc đắp đê, bà còn cho làm 15 cây cầu đá, khơi ngòi dẫn nước tưới, tiêu, khai khẩn đất ven sông... Việc làm của bà đã được người đời ghi tạ ơn đức.

Phát huy truyền thống trong tình hình mới

Những năm gần đây khí hậu, thời tiết diễn biến bất thường, do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, nước biển dâng, diễn biến thời tiết ngày càng phức tạp, khó lường, cùng với đó thiên tai xuất hiện thường xuyên không theo quy luật với xu thế đa dạng về loại hình gia tăng về cường độ, tần suất và mức độ nguy hiểm ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống của người dân các nước, trong đó có Việt Nam.

Công việc giữ đê, phòng lụt, chống lụt, phòng bão, chống bão, phòng hạn, chống hạn là nhiệm vụ cực kỳ quan trọng vì lợi ích của mọi cấp chính quyền và người dân. Vì vậy, công tác PCTT phải làm thường xuyên, phải được phát động thành phong trào thi đua… dần dần trở thành nếp sống văn hóa của người dân Việt Nam.

Ngày nay, với sự tiến bộ vượt bậc của khoa học công nghệ, đặc biệt là người dân tiếp cận thông tin rất nhanh chóng qua nhiều phương tiện thông tin đại chúng như truyền hình, truyền thanh, mạng xã hội, Facebook, Zalo, Youtube, Tiktok… Đây có thể được xác định vừa là cơ hội, vừa là thách thức đối với công tác thông tin, truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng người dân và gắn kết nội dung PCTT vào đời sống văn hóa tinh thần của người dân Việt Nam trong bối cảnh nhu cầu giải trí đa dạng, sự hòa nhập của văn hóa thế giới ngày một nhanh.

Qua đó, chúng ta cũng vừa gắn kết, tăng cường hơn nữa các cuộc thi như “Sáng tác lời mới cho làn điệu dân ca và nhạc cổ truyền về PCTT” do Ban Chỉ đạo (BCĐ) Trung ương về PCTT phát động năm 2020, cũng vừa phải phát huy tính sáng tạo trên nền tảng mạng xã hội, tăng cường các chương trình như “Cộng đồng PCTT”, chương trình “Bản làng an toàn trước thiên tai”, trên hệ thống đài truyền hình, chương trình “Kết nối cộng đồng” trên Facebook… để tạo sự quan tâm, tăng tính tiếp cận, từng bước đưa nội dung PCTT đi vào đời sống văn hóa tinh thần của người dân Việt Nam, phát huy truyền thống dân tộc, lời răn dạy của các bậc cha ông, thế hệ đi trước với tinh thần “chủ động phòng ngừa”.

Thiên tai là sự cố bất khả kháng và có những lúc nằm ngoài khả năng kiểm soát của con người. Thời gian qua, dù chúng ta đã tìm mọi cách để dự đoán, dự báo, cảnh báo và thực hiện mọi biện pháp khả thi, kịp thời, quyết liệt để phòng ngừa, giảm tác hại của nó, song vẫn không ngăn được những hậu quả nặng nề của các trận thiên tai.

Những bài học lịch sử cho thấy, mỗi lần có thiên tai thì tinh thần cố kết cộng đồng và truyền thống tương thân tương ái, nhường cơm sẻ áo, lá lành đùm lá rách của dân tộc ta càng được phát huy cao độ. Đó chính là kết tinh của văn hóa cộng đồng Việt Nam trong PCTT.

Ngày nay, do tác động của biến đổi khí hậu, nước biển dâng và thiên tai cực đoan, dị thường trên quy mô lớn, tác động tiêu cực trên diện rộng và khó lường. Vì vậy, phải phát triển và xây dựng văn hóa PCTT với tinh thần chủ động, kết hợp “phòng - chống - tránh - thích ứng” theo hướng “thuận thiên”, góp phần nâng cao năng lực chống chịu tổng hợp của quốc gia trước thách thức ngày một lớn và thường xuyên của thiên tai.