Chúng tôi về làng Tơ Ma, thôn 1, xã Trà Mai, huyện Nam Trà My, nơi có đông đồng bào dân tộc Xơ Đăng sinh sống, gặp anh Nguyễn Văn Quyết (43 tuổi, dân tộc Xơ Đăng), anh Quyết cho biết: Xưa kia, đồng bào dân tộc Xơ Đăng thường quần cư thành từng nóc (từ 12 đến 15 hộ gia đình) ở lưng chừng những sườn núi cao. Người Xơ Đăng ở nhà sàn thấp, dáng hình chữ nhật, mái lợp tranh, vách lồ ô hoặc bằng gỗ. Mỗi nóc của người Xơ Đăng bao giờ cũng có một máng nước (lang tak) dùng để uống, sinh hoạt.

Người Xơ Đăng quan niệm, khi lập làng mới thường trồng 1 cây gạo để thần linh trú ngụ. Cây gạo tượng trưng cho sự trường sinh bất tử, vì vậy, cột lễ hiến sinh trâu cũng thường là cây gạo. Hình ảnh cây gạo tượng trưng cho tổ tiên, quê hương của người Xơ Đăng. Ngày nay, du khách có dịp đến làng của người Xơ Đăng, nếu nhìn thấy có nhiều cây gạo to thì đây chính là nơi người Xơ Đăng đã cư trú từ lâu đời.

Từ xa xưa, người Xơ Đăng xem làng (hình thành từ 8-10 nóc) là khu dân cư tập trung phòng thủ kiên cố, rào kín xung quanh, có hào sâu, đặt bẫy, chông để bảo vệ làng trước thú dữ và các tác nhân từ bên ngoài. Mỗi làng đều có ngôi nhà Rông (Cượt), nơi để dân làng hội họp, tổ chức những lễ hội truyền thống của cộng đồng và bàn những công việc quan trọng của dân làng. Phía ngoài làng là những kho thóc của từng gia đình và luôn được bảo vệ bằng hàng rào khép kín từ cây lồ ô, cây gỗ có lối ra vào.

Trong văn hóa truyền thống của người Xơ Đăng, việc làm tượng cổng làng là nét văn hóa khá đặc sắc, còn lưu truyền lại đến ngày nay. Trước cổng làng, bao giờ người Xơ Đăng cũng đặt một cặp tượng cổng làng dáng hình nộm bằng cây dớn nhằm mục đích xua đuổi ma xấu về làng gây nhũng nhiễu, xui xẻo cho người dân, ngăn không để con sâu, con mối phá lúa giống đã tỉa, ngăn cản những thế lực xấu vào phá làng, lấy lúa,…

Tìm hiểu về tượng cổng làng Xơ Đăng, chúng tôi được những người lớn tuổi ở huyện Nam Trà My cho biết: Tượng cổng làng hết sức linh thiêng, quan trọng đối với đời sống văn hóa tinh thần của người Xơ Đăng. Tượng cổng làng được làm từ cây dớn (có nơi gọi là cây dương sỉ, tiếng Xơ Đăng gọi là tiên lây) - loại cây rừng mọc rất nhiều ở vùng người Xơ Đăng sinh sống. Tượng cổng làng được đồng bào làm với những chi tiết đơn sơ, mang tính biểu tượng cao, gây ấn tượng mạnh. Đó là một nhân vật không có chân, kích thước cao từ 80-85cm, đường kính khoảng 25cm, đôi tay được làm bằng tre gắn vào thân cây dớn với gương mặt khá dữ tợn, mắt trợn tròn, miệng nhe răng, tay trái cầm gươm, tay phải cầm chiếc khiên tre, trên đầu gắn 3 tua thanh tre.

Trong tâm thức của người Xơ Đăng từ bao đời nay luôn tin vào các đấng siêu nhiên, các vị thần linh để cầu mong sự bảo hộ cho cuộc sống của họ luôn được yên lành, hạnh phúc, mùa màng tươi tốt. Tượng cổng làng không chỉ được xem như một vị thần bảo vệ làng, là biểu tượng cho sức mạnh của làng mà còn là nét đẹp trong văn hóa tâm linh của cộng đồng.

Theo lời của những người già am hiểu phong tục tập quán thì qua tượng cổng làng, họ sẽ biết ai trong làng có cái bụng xấu, cái tâm không trong sáng. Khi những người xấu bước đến cổng làng, nhìn vào bức tượng sẽ cảm thấy lo lắng, sợ hãi, bất an. Người làng khác khi đến làng Xơ Đăng nhìn thấy làng có tượng ngay tại cổng làng thì rất kính nể, mến phục. Vì thế, tượng cổng làng được xem là một biểu tượng thiêng liêng, ăn sâu vào tiềm thức của bao thế hệ người Xơ Đăng.

Ngày nay, có dịp ghé thăm các thôn, làng dân tộc Xơ Đăng tại huyện Nam Trà My, du khách vẫn bắt gặp tượng cổng làng đặt tại các khu trưng bày, nhà văn hóa thôn, làng hoặc tại ngôi nhà Rông... Tại không gian trưng bày của Bảo tàng Quảng Nam cũng dành một diện tích thích hợp trưng bày hình ảnh, hiện vật về đời sống văn hóa, tín ngưỡng dân gian của đồng bào dân tộc thiểu số, trong đó có tượng cổng làng của người Xơ Đăng. Đến đây, du khách có thêm những trải nghiệm và cơ hội chiêm ngưỡng tượng cổng làng - một tác phẩm nghệ thuật mang đậm dấu ấn cả về nghệ thuật lẫn tín ngưỡng của người Xơ Đăng, qua đó để hiểu biết thêm về một nét văn hoá tâm linh độc đáo của đồng bào các dân tộc thiểu số tỉnh Quảng Nam.

Thực hiện các chủ trương của Đảng và Nhà nước về bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, trong đó có Chương trình MTQG phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I: 2021-2023, tỉnh Quảng Nam đã quan tâm bảo tồn, phục dựng các nét văn hóa truyền thống của đồng bào DTTS, trong đó có đồng bào Xơ Đăng. Từ các nguồn lực hỗ trợ của Nhà nước, đồng bào DTTS được tiếp thêm động lực bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống, gắn với phát triển du lịch, nâng cao đời sống, giảm nghèo bền vững.