Mạch nguồn Sloong hao

Nghệ nhân Ưu tú Mạc Văn Đậu sinh ra và lớn lên tại thôn Quán Cà, xã Biên Sơn, huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang (nay là xã Biên Sơn, tỉnh Bắc Ninh). Đây là vùng đất cư trú chủ yếu của người Nùng, nhóm Phàn Sình. Chính từ mảnh đất giàu truyền thống, ông đã sớm được nuôi dưỡng trong không gian văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, nơi lời ca, tiếng hát luôn hiện hữu trong đời sống cộng đồng.

“Nhì à Sloong hao!” - câu mở đầu mộc mạc, tha thiết như lời mời gọi “Đôi ta cùng hát”, đã trở thành âm thanh thân thuộc trong đời sống văn hóa của người Nùng. Những lời ca Sloong hao từng ngân vang khắp núi rừng, trong đám cưới, hội làng, chợ phiên… Bố mẹ, bà con, lối xóm của ông Mạc Văn Đậu đều biết hát và ông đã lớn lên trong tiếng hát ấy, một dòng chảy văn hóa thấm đẫm vào máu thịt.

Ông Đậu kể lại, từ khi còn chưa thấy Mặt trời, ông đã được tắm mình trong những giai điệu Sloong hao ngọt ngào. Mười bốn tuổi, ông đã rong ruổi khắp bản làng, thậm chí lên tận Lạng Sơn để hát giao lưu. 

Vào Bộ đội năm hai mươi tuổi, trong những năm tháng chiến tranh biên giới đầy gian khổ, ông vẫn mang theo điệu hát quê nhà để xoa dịu nỗi nhớ, động viên đồng đội. “Nếu không gặp tôi thì nhiều người không biết người Nùng có điệu hát mê say đến vậy”, ông cười hiền.

Thế nhưng, thời gian không chờ ai. Cha mẹ ông lần lượt qua đời, các nghệ nhân cao tuổi cũng “khuất núi”, để lại một khoảng lặng trong không gian dân ca Sloong hao. “Mỗi dân tộc có làn điệu riêng. Mất đi là mất bản sắc. Tôi xót xa vô cùng”, ông Đậu trải lòng.

Nỗi lo đó thôi thúc ông Đậu dấn thân vào hành trình khôi phục di sản. Ông trăn trở với lời dạy của Bác Hồ, của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng về vai trò của văn hóa, rằng “Văn hóa còn thì dân tộc còn”, và từ đó quyết tâm hành động. Khi Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) ra đời như tiếp thêm luồng sinh khí, ông bắt tay ngay vào kế hoạch thành lập Câu lạc bộ (CLB) hát dân ca dân tộc Nùng tại địa phương.

Ngày 12/01/2010 là dấu mốc đáng nhớ trong đời ông, khi CLB Sloong hao xã Biên Sơn ra mắt với 56 thành viên. Ông được giao làm Chủ nhiệm và kể từ đó, hoạt động truyền dạy, sưu tầm, giao lưu… diễn ra sôi nổi, góp phần làm sống dậy tinh thần văn hóa dân tộc trong cộng đồng. 

Giữ hồn dân tộc bằng cả trái tim

Trên hành trình gìn giữ di sản, ông Đậu không tránh khỏi những gian truân. Nhiều bài hát cổ đã bị thất truyền, chỉ còn trong ký ức rời rạc của người già. Kinh phí tổ chức hoạt động hạn hẹp, ông phải “ăn cơm nhà vác tù và hàng tổng”, dùng tiền túi để mời nghệ nhân, đãi khách, thuê xe đi học hỏi, sản xuất đĩa hát chia sẻ tới bà con vùng xa.

“Có lúc mệt mỏi, nhưng khi thấy phong trào hát Sloong hao ngày càng lan rộng, tôi lại "cháy" lên khát vọng cống hiến”, ông Đậu chia sẻ. 

Chính sự kiên trì ấy đã đưa ông đến với những thành quả đáng tự hào. Năm 2014, ông được giao làm Phó Ban liên lạc các CLB hát dân ca DTTS huyện Lục Ngạn.

 Năm 2019, ông vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Năm 2022, ông là một trong những Trưởng ban Công tác Mặt trận tiêu biểu toàn quốc được vinh dự giới thiệu điệu Sloong hao trước 299 đại biểu từ khắp mọi miền đất nước.

Đặc biệt, tại Liên hoan dân ca, dân vũ các DTTS tỉnh Bắc Giang lần thứ nhất năm 2024, tiết mục do ông sáng tác và biểu diễn đã đạt giải A. Bài hát mộc mạc nhưng giàu hình ảnh, như một bản tuyên ngôn văn hóa sâu sắc: “Nếu như ta bỏ câu hát này/ Thì như gốc cây không có lá/ Thì như con cá không có nước/ Thì như có đêm không có ngày...”. 

Cũng trong năm ấy, ông được Bộ trưởng, Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc (nay là Bộ Dân tộc và Tôn giáo) tặng Kỷ niệm chương Vì sự nghiệp phát triển các dân tộc - một minh chứng cho hành trình bền bỉ và đầy ý nghĩa.

“Truyền lửa” cho thế hệ trẻ

Không dừng lại ở hoạt động cộng đồng, ông Mạc Văn Đậu còn đưa Sloong hao vào trường học, bởi theo ông, “Trường học không chỉ dạy chữ, mà còn là nơi “gieo trồng” bản sắc văn hóa. Từ trường mầm non, tiểu học đến trung học, ông đều dành thời gian giới thiệu điệu hát quê hương cho các em học sinh. 

Trong những buổi học ngoại khóa sôi nổi tại Trường THPT Lục Ngạn, ông xúc động khi chứng kiến các em đồng thanh hô: “Nhì à Sloong hao”, tiếng hát hồn nhiên vang lên như vọng lại tuổi thơ của chính ông.

Không ít học sinh bày tỏ mong muốn được học hát. Nhiều em còn tìm đến tận nhà ông để học. Với ông, đó là minh chứng cho sự hồi sinh đích thực của một di sản. “Ngày trước tôi phải đi vận động người hát, giờ đây chính các cháu chủ động đi tìm di sản. Còn gì hạnh phúc hơn?”, ông bồi hồi chia sẻ.

Tại xã Biên Sơn, các cô giáo mầm non cũng tích cực tổ chức dạy hát Sloong hao cho trẻ nhỏ. “Ai bảo Sloong hao chỉ dành cho người lớn? Đó là sự hiểu chưa đầy đủ. Chủ đề của Sloong hao rất phong phú, từ tình yêu quê hương, đạo hiếu, đến tình bạn, tình người… Đây chính là hành trang quý giá cho sự hình thành nhân cách thế hệ trẻ”, ông Đậu giải thích.

Nhiều năm trước, ông Mạc Văn Đậu từng lo mình đơn độc trên hành trình níu giữ Sloong hao. Nhưng hôm nay, khi lời ca ấy đã sống lại trong cộng đồng, lan tỏa đến trường học, vang lên cả trong hội nghị cấp cao, ông có thể mỉm cười an lòng. Bởi điều ông níu giữ, không chỉ là một điệu hát, mà là cả một hồn cốt dân tộc.

Trước thềm năm học mới 2025 - 2026, ông Đậu mong muốn các làn điệu dân ca, trong đó có Sloong hao sẽ được quan tâm hơn trong nhà trường, để tiếng hát dân tộc không chỉ sống trong ký ức người già, mà còn vươn lên, bừng sáng trong tâm hồn trẻ thơ.