Các cụ già kể câu chuyện từ thủa xa xưa, có lẽ người Dao đỏ tới ngọn núi Chiêu Lầu Thi khi vùng thấp đã có cánh quạt cọn nước của người Tày, tiếng xe chỉ quay của người Nùng. Họ cứ leo dốc mà lên mãi rồi dừng lại đây, khi rừng già hào phóng ban tặng cho họ bạt ngàn muông thú như: Lợn rừng, khỉ, hoẵng, cá bỗng, dầm xanh... 

Về sau này, bằng trí thông minh và bàn tay mẫn đảm mà họ đã làm ra được gạo nương dẻo thơm, phát hiện ra hàng trăm loại thuốc quý, biết đến chè san tuyết cổ thụ và lưu giữ cho dân tộc mình một nền văn hóa mang nhiều màu sắc riêng biệt.

Xã Hồ Thầu hiện là địa phương có diện tích rừng thụ hưởng chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng lớn nhất trong toàn huyện, với hơn 2.000ha rừng được bảo vệ và khai thác bền vững. Chính sách này mang lại nguồn thu ổn định, hơn 880 triệu đồng mỗi năm cho người dân. 

Trong đó, 89,8% diện tích thuộc rừng tự nhiên được hưởng chính sách dịch vụ môi trường rừng, phần còn lại là rừng sản xuất, tạo sự hài hòa giữa bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế địa phương.

Hiện nay, xã Hồ Thầu có 416ha thảo quả, trong đó 320ha đã cho thu hoạch, chiếm 76,9% tổng diện tích. Đây là cây trồng chủ lực dưới tán rừng, không chỉ giúp người dân nâng cao thu nhập mà còn góp phần bảo vệ rừng theo hướng phát triển bền vững. Với sản lượng đạt 157 tấn và giá bán bình quân 35 nghìn đồng/kg, cây thảo quả mang lại nguồn thu gần 5,5 tỷ đồng/năm cho người dân. Bên cạnh đó, toàn xã có 9 hộ kinh doanh dịch vụ lưu trú homestay và 1 Hợp tác xã Du lịch sinh thái Hồ Thầu.

Từ UBND xã ngược đường dốc hơn 10 cây số nữa là đến thôn Chiến Thắng. Đó cũng là con đường dẫn lên đỉnh Chiều Lầu Thi kỳ vĩ. Thôn Chiến Thắng ngày hôm nay có 47 hộ người Dao đỏ với 277 nhân khẩu. Ở đây, những mái nhà cứ nối nhau, lưng triền núi và hòa mình vào bát ngát một màu rừng xanh thẳm. Giữa độ cao trên 2.000m so với mực nước biển, khói bếp thong thả cất lên bình yên mỗi khi chiều về.

Qua nhà chị Lý Thị Cói, thành viên Tổ Phụ nữ liên kết xã Hồ Thầu và cũng là người phụ nữ có tay nghề thêu giỏi nhất ở đây, trong nắng ấm như hơi than hồng, các chị ngồi từng nhóm, rải rác ngoài sân, trên thềm, mải miết thêu áo, thêu khăn. Với sự tinh tế trong cách ăn mặc, phụ nữ người Dao đỏ của Hồ Thầu đã tạo ra những nét riêng trong cách bài trí trang phục, không thể lầm lẫn với bất cứ dân tộc nào.

Theo quan niệm của người Dao đỏ, màu đỏ mang lại hạnh phúc, may mắn, đầy đủ và tạo ra năng lượng tích cực cho con người. Phía trên đầu, người con gái Dao đỏ đội chiếc khăn cuốn vòng từng nấc. Tấm khăn đỏ choàng qua vai áo không cổ, hai nẹp xuôi qua hàng cúc bạc gặp nhau quạt ra sau lưng, buông xuống hai vạt áo màu.

Đường thêu cổ tay áo mới mẻ giống như chuỗi vòng tay. Lấp lánh sau hàng cúc bạc và vạt yếm dài thêu hoa. Sắc vải đỏ, chen sắc chỉ xanh, hòa trên nền áo chàm tím đậm. Ước mong về cuộc sống sung túc hiện lên trên từng chi tiết của những nếp áo, nếp khăn. Chắc vì thế mà người Dao có một câu hát: “Chẳng yêu dao bạc, dao vàng. Chỉ yêu cô nàng đội đầu khăn đỏ”.

Chị Cói tâm sự: “Trong rừng rậm, không nhìn thấy rộng, cứ tưởng mình là cái cây cao nhất. Để rồi mãi về sau này, tới năm 2020 khi về tham dự Ngày hội văn hóa tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam dưới Hà Nội, mới thấy cộng đồng các dân tộc anh em gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc mình mạnh mẽ lắm”. 

Thế nên khi trở về, chị Cói đã tham gia dạy nghề may, thêu của người Dao đỏ cho nhiều người khác nữa ở xã Thông Nguyên. Bây giờ ở đó, cũng có rất nhiều người đã biết may giỏi, thêu đẹp. Chính quyền địa phương còn hỗ trợ các hộ một gian hàng sản phẩm trưng bày trang phục để giới thiệu cho du khách nếu có dịp ghé qua.

Vui lắm khi tôi được bác Cói may riêng dành tặng cho con gái tôi một bộ trang phục của người Dao đỏ. Sợ con lớn nhanh, bác có cách tân một chút ở vạt áo và khuy áo để vài năm nữa con mặc vẫn vừa, nhưng những gì thuộc về nét riêng truyền thống trên trang phục bác Cói vẫn giữ nguyên vẹn. Bác bảo, khi nào con lớn, có dịp lên với Hà Giang, về với Hồ Thầu bác cũng sẽ dạy cho con về văn hóa truyền thống trên trang phục của người Dao đỏ. Bác tin con cũng sẽ thương mến người Dao mình và yêu mến vùng đất này!

Rời Hồ Thầu khi đêm đã muộn, thị trấn Vinh Quang cũng say ngủ chỉ còn con Suối Đỏ ngoài ô cửa sổ vẫn thức. Sáng mai phiên chợ thường nhật hằng tuần của thị trấn sẽ họp, người xe từ các xã sẽ đổ về đây đông vui, chật ních hai bên đường. Trong số những người về chợ đó, chắc hẳn sẽ có những người Dao đỏ của Hồ Thầu, họ về chợ để bán, để mua những sản phẩm đã làm ra được trong quá trình lao động, sản xuất và cũng có thể để khoe, để tự hào về những bộ áo quần sặc sỡ và đẹp đẽ của dân tộc mình.